के साँच्चै चिसोले निमोनिया हुने हो त?

जाडोको मौसम छ, चिसो दिनदिनै बढ्दैछ। स्वास्थ्यकर्मी लगायत सबैले चिसोबाट बच्नु, निमोनिया हुन्छ भन्छन्। घरमा, छरछिमेकमा “चिसो लागेर निमोनिया हुन्छ, बच्चालाई दिनदिनै तेल तताएर सेक्नु” भन्छन्।

तर के साँच्चै चिसोले निमोनिया हुने हो त?

चिसो याममा बच्चाहरुमा ज्वरो आउने, सिंगान बगीरहने, टाउको दुख्ने, झिंजो लाग्ने, बच्चाहरुमा नाक बन्द भएर घ्यारघ्यार हुने, खोकी लाग्ने, दूध, खाना नखाने, पखाला राख्ने, राती घ्यार घ्यार बढ्ने लक्षणहरु धेरै देखिन्छन्। धेरैजसोमा यो ‘भाइरस’को संक्रमणको कारणले हुन्छ। यसलाई अंग्रेजीमा Common cold भनिन्छ, नेपालीमा ‘रुघाखोकी’ भन्न सकिन्छ। रुघाखोकी भनिए पनि सबैलाई खोकी नलाग्न सक्छ। अंग्रेजी नाममा 'cold' भएपनी यो चिसो छिरेर लागेको भने हैन। यो राइनो भाईरस, इन्टेरो भाईरस, कोरोना भाईरस जस्ता विभिन्न भाइरसको संक्रमणको कारणले हुने हो। रुघाखोकी गराउने राइनो भाईरस मात्रै १०० भन्दा धेरै थरिका हुन्छन्, त्यसैले एकपटक एउटा भाईरसको संक्रमणले भएको रुघाखोकी निको हुने वित्तिकै अर्को भाईरसले संक्रमण गरेर फेरी रुघाखोकी लाग्न असम्भव हुँदैन। एकै वर्षमा केही समयकै अन्तरालमा बच्चालाई ज्वरो आइरहने प्राय: यही कारणले गर्दा हुन्छ। जुनलाई हाम्रो समाजमा धेरैजसो "टाइफाईड दोहोरियो", "ज्वरो गड्यो", "ज्वरो आएको बेलामा खाना नबारेर ज्वरो बिग्र्यो" भनेर भनिन्छ।

चिसोले गर्दा ज्वरो आउँदैन। ज्वरो आउनु भनेको शरीरको तापक्रम बढ्नु हो, चिसोले गर्दा शरीरको तापक्रम बढ्न असम्भव छ। चिसोले गर्दा निमोनिया हुँदैन, चिसोले गर्दा रुघाखोकी लाग्दैन।

अध्ययनहरुले देखाए अनुसार ६ वर्षभन्दा मुनीका बालबालिकाहरुलाई वर्षमा ६-८ पटकसम्म रुघाखोकी, जुन हरेक पटक १०-१४ दिनसम्म लामो हुनसक्छ, लाग्ने गर्छ। यस्तो बेला सामान्य हेरचाह कसरी गर्ने, जटिलता आउन नदिन के गर्ने, के हुँदा नआत्तिने, के हुँदा अस्पताल लैजाने भन्ने सामान्य जानकारी अभिभावक र सबैले राख्नुपर्छ।

रुघाखोकी, निमोनिया चिसोले हुने हैन ‘भाइरस’ले हो भनेर थाहा पाउनु किन जरुरी छ?
• चिसो छिरेर हो भन्दै बच्चालाई हामी ज्वरो आएको बेलामा पनि लुगामाथी लुगा खप्टाएर लगाइदिन्छौं, त्यसले ज्वरो झन बढेर बच्चा काम्ने, बेहोस हुने हुनसक्छ, जसलाई फेब्राइल सिजर भनिन्छ। त्यसैले न्यानो बनाउने हो, तर चिसोलाई छिर्न बाक्लो ओढ्ने ओढाएर, ४-५ वटा लुगा खप्टाएर यो न निको हुन्छ, न यसबाट बच्न सकिन्छ।

• चिसोले गर्दा ज्वरो आएको भनेर हामी ज्वरो १०३-१०४ डिग्री पुग्दा पनि पानीपट्टि लगाउन डराउछौं, लगाएपनी रुमाल पानीमा भिजाएर निधार, हत्केला र पाइताला मात्रै पुछिदिन्छौं। तर ज्वरोको तातो त छाती, काखी, छातीको पछिल्लो भागमा हुन्छ, जहाँ पानीपट्टि लगाएमा चिसो छिरेर निमोनिया हुन्छ भनी हामीलाई डर देखाइएको हुन्छ। जुन गलत हो। ज्वरो आएको बेला जीउभरी पानीपट्टी लगाएर बढेको तापक्रम सामान्यमा ल्याउदा चिसो छिर्दैन, न त निमोनिया नै हुन्छ।

• “चिसोले भेटेर निमोनिया हुन्छ” भनेर कतिले कोठामा आगो बालेर, कोइला बालेर तेल तातो पार्दै बच्चालाई सेक्ने गर्छन्। यसले कोठामा धुँवा भएर बच्चालाई सास फेर्न गार्हो हुने, सासनली सुख्खा भएर संक्रमण हुने डर बढ्छ। साथै दिनदिनै तेल लगाइदिने तर ननुहाउने वा सफा नगर्ने कारणले बच्चाको छाला फोहोर हुने, गन्हाउने, राताराता बिबिरा आउने पनि हुन्छ।

• सबै स्वासप्रश्वाससम्बन्धी रोगको दोष चिसोलाई दिएर हामी चिसोबाट मात्र बच्न खोज्छौं, चिसोबाट बचाउन मात्र सल्लाह दिन्छौं। तर यसको वास्तविक कारण ‘भाइरस’बाट बच्न भने केहि सावधानी अपनाउदैनौं। यस्ता भाईरसहरु श्वासप्रश्वासबाट, फोहोर हातले छुँदा सर्छन्। हाछ्यु गर्दा, खोक्दा, सिंगान पुछ्दा, हात मिलाउदा, विरामीको स्याहार गरेपछी हात नधुँदा, व्यक्तिगत सरसफाईमा ध्यान नदिंदा यी भाइरस सरिरहेको हुन्छन्। खोक्दा, हाछ्यु गर्दा रुमाल, टिस्यु पेपरले मुख छोप्ने, हात बराबर साबुन पानीले धुने, रुघालागेको बच्चलाई सकेसम्म अरु बच्चासँग घुलमिल नगराउने, आफूलाई रुघा लागेको भए बच्चाहरुबाट अलि टाढा बस्ने गर्नुपर्छ। ६ महिनाभन्दा सानो बच्चाहरुलाई बोक्दा, छुदा साबुनले हात सफा गर्नुपर्छ, वा हेन्ड सेनिटाइजरले हात सफा गर्नुपर्छ। बच्चाहरुलाई पनि खेल्ने, स्कुलबाट आउने, बाहिरबाट आउने गरिसकेपछी साबुनले हात सफा गर्ने बानी गराउनुपर्छ। पहिलेदेखी दम भएका बुढाबुढीहरुलाई पनि यस्ता संक्रमण छिटो सर्छ र छिटो बढ्छ, त्यसैले उनीहरुलाई पनि रुघाखोकी लागेको मान्छेबाट टाढा राख्नुपर्छ। इन्फ्लुएन्जाको भ्याक्सिन लगाउनुपर्छ।

• जाडोमा चिसो छिर्छ भनेर झ्याल ढोका सबै बन्द गरेर कोठा गुम्साएर राखिन्छ। त्यस्तो गुम्म कोठामा धेरै मान्छे बस्दा एउटाको भाइरस अर्कोलाई सर्ने डर झन बढी हुन्छ। त्यसैले चिसोमा पनि बेलाबेला झ्याल खोलेर कोठाको हावा खेल्न दिनुपर्छ। किनकी यो चिसोले हैन, भाइरसले गर्दा हुन्छ।

• धेरै जसो रुघा भाइरसको संक्रमणले हुन्छ, चिसोले हैन भन्ने बुझेपछी रुघाखोकीको लागि एन्टिबायटिक माग्ने र दिने नराम्रो चलन पनि केही घट्छ कि। किनकी भाइरसले गर्दा आएको ज्वरोलाई जती एन्टिबायटिक खाए पनि त्यसले निको पार्दैन।

• एउटाले गरेको गल्तीको दोष अरुलाई दिनु ठीक हैन। गल्ती गर्ने भाईरसले हो, अनी हामी सधैं दोष मौसमलाई मात्र दिन्छौं। वास्तविक कारणलाई नबुझेर, नबुझाएर यस्ता भाईरसको संक्रमणको गलत उपचार गरेर र यसबाट बच्न गलत उपाय अपनाएर हाम्रो समाजको स्वास्थ्य नसुधारिएको हो कि।

चिसोमा किन रुघाखोकी, निमोनिया धेरै देखिन्छ त?
चिसोले गर्दा मान्छेको शरीरको तापक्रम सामान्य भन्दा घटेर 'हाइपोथर्मिया/Hypothermia' हुनसक्छ, त्यसले शरीरभरी विभिन्न अंगहरुमा असर गर्नसक्छ। यो फरक कुरा हो। चिसो तापक्रममा रोगसँग लड्ने क्षमता केही कम हुन्छ, भाईरसहरुको संख्या बढ्नलाई वातावरण उपयुक्त हुन्छ भनिन्छ, तर यो बारेमा सबै अध्ययनहरुमा एकै खाले नतिजा भने देखिएको छैन। जाडो याममा व्यक्तिगत सरसफाइमा ध्यान कम दिने, बन्द कोठामा धेरै मान्छे बस्ने, कोठामा हावा ओहोरदोहोर गर्न नपाउने भएर पनि श्वासप्रश्वास सम्बन्धी संक्रमण धेरैमा फैलने गर्छ।

तर सबै ज्वरो, खोकी, घ्यारघ्यार ‘रुघाखोकी’ मात्र नहुनसक्छ। कैलेकाही भाईरल रुघाखोकी पनि बढेर ‘ब्रोन्कियोलाइटिस/Bronchiolitis’, ‘लारिन्जाइटिस/Laryngitis’, ‘क्रुप/Croup’ जस्ता श्वासप्रश्वासका जटिल अवस्थाहरु आउनसक्छ। (यी ठूला र गार्हो शब्दहरु सम्झिरहनु पर्दैन, मान्छेको नाक, मुखदेखी श्वासनली हुँदैं फोक्सोसम्मका विभिन्न अंगहरुको संक्रमण हुँदा विभिन्न नाम दिईएका मात्रै हुन्।) कहिलेकाही ब्याक्टेरियाको कारणले वा भाईरसकै कारणले निमोनिया पनि भएको हुनसक्छ।

अभिभावकहरुले बच्चामा जटिल अवस्था आएको कसरी थाहा पाउने? कस्तो अवस्थामा नजिकको स्वास्थ्यसंथा लैजाने?
• सास फेर्न गार्हो भयो, छिटोछिटो सास फेर्यो, धेरै नै घ्यारघ्यार गर्यो भने 
• २-३ दिनसम्म लगातार १०० डिग्री भन्दा बढी ज्वरो आइराख्यो भने
• लामोसमयसम्म केही पनि पिउन, खान मन गरेन भने 
• बच्चाको उमेर अनुसारको खेल्ने, रुने, चल्ने, बोल्ने सामान्य गतिविधी पनि नगरी झोक्राएको जस्तो भयो भने

ज्वरो आउँदा कसरी हेरचाह गर्ने, नाक बन्द हुँदा कसरी सफा गर्ने, रुघाखोकी लाग्दा के गर्ने, विरामी बच्चाको कसरी हेरचाह गर्ने, खतराका चिन्हहरु के के हुन् भन्ने सामान्य स्वास्थ्य सम्बन्धी ज्ञान आमाबुवामा भए धेरै आत्तिएर अस्पताल गईरहने, धेरै अनावश्यक औषधीमा खर्च हुने कम गर्न सकिन्छ।

बाँकी पढ्नुहोस् >>

एम्बुलेन्सको गतिमा बिरामीको सास

कहिलेकाहीँ जिन्दगीमा हामीले सोचेजस्तो हुँदैन। हामी एउटा सोचेर काम गर्छौं, भैदिन्छ अर्को। यस्तै भयो यसपालि दसैं बेला।

मेरो पोखरा जाने र त्यहाँबाट साथीसँग घान्द्रुकको पुनहिल यात्रामा निस्कने योजना थियो। म बुटवलबाट पाल्पा, स्याङ्जा भएर पोखरा निस्कने बाटो कहिल्यै हिँडेको थिइनँ। त्यसैले लामो पट्यारलाग्दो बाटो छ भन्ने थाहा हुँदाहुँदै मैले यही रुटबाट हिँड्ने निर्णय गरें। छुट्टी अभावलेमलाई एकै दिनमा प्युठानबाट बुटवल पुगेर पाल्पा, स्याङ्जा अनि बेलुकासम्म जसरी नि पोखरा पुग्नुपर्ने थियो।

म प्युठानको जुम्रीबाट बुटवलको बस चढेँ। एकैछिनमा त्यसले आफ्नो औकात देखाइहाल्यो। उसको अन्तिम गन्तव्य नै बुटवल रहेछ। उसलाई दिनभरि लगाएर बुटवल पुग्नुरहेछ, छिनछिनमा यत्तिकै रोकेर हैरान पार्यो। हामी १ घन्टामा पनि चेरनेटामै हल्लिदै थियौं। लाग्यो, अब यसरी तभएन, यै ताल हो भने आज बुटवलमै बास बस्नुपर्छ।

मैले अर्को उपाय खोजेँ। अस्पतालमा फोन गरेर “कुनै एम्बुलेन्स बुटवल जाँदैछ” भनेर सोधेँ। भाग्य भनौं कि के, ठ्याक्कै एउटा बिरामी बच्चा लिएर एम्बुलेन्स अस्पतालबाट हिँड्न लागेको रहेछ। अब त्यसैमा जानुपर्यो भन्ने सोचें। हुन त उपचारमा संलग्न नभएको वा विरामीसँगअसम्बन्धित व्यक्ति एम्बुलेन्समा त्यसरी यात्रा गर्न मिल्दैन। तर बिरामीको उपचारमा फरक नपर्ने र एउटै ठाउँ पुग्ने भएकोले मैले चिनेको आधारमा चकचके भन्ने ठाउँबाट एम्बुलेन्समा बुटवलको यात्रा शुरु गरें। छिट्टै पुग्ने आशमा, तर यो मेरो जिन्दगीको सबैभन्दा लामो यात्रा भैदियो।

एम्बुलेन्सले बोकेको बिरामी रहेछ- सात दिनअघि घरैमा जन्मेको नवजात शिशु। आमा भर्खरकी देखिन्थिन्, १७-१८ मात्रै थिइन् शायद। एउटा हातले छोरा च्यापेर अर्को हातले अक्सिजनको नाकमा लाउने पाइप (नेजल प्रोङ) समातेर बच्चाको नाकको प्वालमै लगाइदिँदै थिइन्। सानो खालेसिलिन्डरबाट अक्सिजन आइरहेको थियो।

“सिलिन्डर त सानो रहेछ नि,” मैले सोधेँ।

"२-३ लिटरमा चलायो भने बुटवलसम्म धान्छ" एम्बुलेन्सका ड्राइभरले भने।

साथमा बच्चाका बाजेबजै पनि रहेछन्। बच्चालाई हेर्नेबित्तिकै मलाई समस्याको गम्भिरता महसुस भयो। बच्चाले धेरै नै छिटो सास फेरिरहेको थियो, दूध नखाएको र बान्ता भइरहेकोले हुनसक्छ, उसको शरीरमा पानीको अभाव प्रष्टै देखिन्थ्यो।

 उसको शरीरमा सलाइन चढाउन, ग्लुकोजदिन, औषधी दिन हातखुट्टा कतै पनि रगतको नसामा क्यानुला लगाइएको थिएन। त्यसको मतलब अस्पतालमा उसको उपचारमा केही पनि गरिएन।

"बाफ मात्र लगायो अनि सिकिस्त छ भनेर बुटवल रिफर गरिदियो" उनीहरुले भने।

मैले रिफर कागज मागें। त्यसमा लेखिएको विवरण देखेर हाँसो लाग्यो, हाम्रो अवस्था र तरिका देखेर दया पनि लाग्यो, रिस पनि उठ्यो।

एम्बुलेन्स घुम्ती, उकाली, ओराली, खोंच केही नभनी तीव्र गतीमा अगाडि बढिरहेको थियो। अब बच्चाको सास त्यै सानो सिलिन्डरको अक्सिजन र एम्बुलेन्सको गतिमा अडिएको थियो। म त त्यहाँ एउटा मुकदर्शक मात्र थिएँ। मलाई थाहा थियो, बच्चाको अवस्थाअनुसार उसलाई तुरुन्तसलाइन चढाइनुपर्थ्यो। हिजो अस्तिदेखि दूध नखाएको उसलाई ग्लुकोज चढाइनुपर्थ्यो। सम्भावित संक्रमणको लागि उपयुक्त मात्रामा एन्टिबायोटिक दिइनुपर्थ्यो। उसको रगतमा अक्सिजनको मात्रा पुगेनपुगेको हेरेर घट्दै गएको भए मुखबाट पाइप हालेर फोक्सोसम्म पुर्याइ बाहिरबाट सासफेराउनुपर्थ्यो (इन्टुबेसन गरेर भेन्टिलेटरमा जोडीनुपर्थ्यो)।

यहाँ म लाचार थिएँ, सबै थाहा पाएर नि सामान, औषधी सबको अभावमा हात बाँधेर बस्न बाध्य थिएँ। म आफैंले पढेका मेडिसिनका मोटामोटा किताबलाई धिक्कार्दै थिएँ, सिकेका सिप, लिएका ट्रेनिङलाई गाली गर्दै थिएँ। चाहिएको बेला प्रयोगमा ल्याउन नसकिने ज्ञानको के काम?

म हतियारबिना युद्दमा पठाइएको एउटा योद्दाजस्तो भएको थिएँ, जो आफूलाई त गोली लाग्दैन तर शत्रुका गोलीले भकाभक आफ्न साथी ढलिरहेको हेर्नुपरिरहेको थियो। उ टुलुटुलु हेर्नु बाहेक केही गर्न सक्दैनथ्यो, हरेक मृत्युमा आँसुको सानो थोपा चुहाउनुबाहेक केही गर्न सक्दैनथ्यो।

चिन्ता मात्रै गरेर के नै पो होला र भनेर यो विवसता, यो पीडा बिर्सन म झ्याल बाहिरबाट वरिपरिका पहाड, तल बगेको नदी हेर्दै रमाउन खोज्थेँ, आफैंमा हराउन खोज्थेँ। मन भने बाहिर उडेर रमाउन मान्थेन, बरु अर्कै सपना पो देख्न थाल्यो। हामी पनि पूर्ण सुविधासम्पन्न एम्बुलेन्समाथियौं, बच्चाको छातीमा इसिजीका तार जोडिएका थिए, ती तार एम्बुलेन्समा भएको मनिटरमा गएर जोडिएका थिए, त्यहाँ उसको मुटुको इसिजी, गति, रगतमा अक्सिजनको मात्रा सबै देखाइरहेको थियो। उसको हातमा सानो क्यानुला जोडिएको थियो, जसमा पाइप जोडिएको थियो र त्योपाइपमा माथि झुण्डाइएको सलाइनबाट थोपाथोपा औषधी झरिरहेको थियो। उसलाई नेजल प्रोङबाट हैन कि उसको टाउको पूरै हुड बक्सभित्र राखेर त्यसैबाट अक्सिजन दिइरहेको थियो। मसँग हातमा एट्रोपिन, एड्रेनलिन, ग्लुकोज, मिडाजोलाम जस्ता इमर्जेन्सी औषधी तयारी अवस्थामाथिए। उसलाई सास फेर्न धेरै गार्हो भयो भने, उसको रगतमा अक्सिजनको मात्रा धेरै घट्यो भने इन्टुबेसन गरेर बाहिरबाट सास दिन विभिन्न साइजका ट्युब, ल्यारिङोस्कोप, सक्सन, एम्बुब्याग सबै थियो, अनि कृत्रिम श्वासप्रश्वास गराउनलाई सानो भेन्टिलेटर पनि थियो। बच्चाकोस्वास्थ्यमा आउने सबै खाले अवस्थाका उपचारका लागि म पूर्णरुपमा तयार थिएँ। नजिकै भएका बच्चाका आफन्तलाई म निरन्तर उसको अवस्थाको बारेमा अपडेट गरिरहेको थिएँ र उसलाई संसारकै उत्कृष्ट उपचार गरिरहेको र नआत्तिन भनिरहेको थिएँ।

अचानक ढ्वाङ आवाज आयो, झ्याप्प ब्रेक लाग्यो। हामी (म र ड्राइभर) अगाडि भएकोले तुरुन्त सम्हाली हाल्यौं, पछाडि बच्चाको बाजे हुत्तिएर आएर सिलिन्डरमा ठोक्किएछन्, सानो घाऊ भएछ, आमा बच्चा पनि धन्नै लडे। स्पिडमा घुम्तीमा मोड्दा बाटोमा ठूलो खाल्डो देखिएछ, अनिअचानक ब्रेक लगाउनुपरेको रहेछ। बच्चाको उपचारको लागि मैले थुपारेका सबै सपनाका सामाग्री, औषधीहरु छरिए, फुटे अनि छिनभरमै बिलाए। म विपनामा फेरि उही मुकदर्शक बन्न पुगें। पछाडि फर्केर बच्चालाई हेरें, उसको अवस्था उस्तै थियो, आमाको काखमा बसेर बाँच्न संघर्षरत।

भालुवाङ पुगेपछि भने केही सजिलो भयो, बाटो सिधा र फराकिलो भयो, एम्बुलेन्सको गति दोब्बरै बढ्यो। बुटवलसम्म बच्चालाई सकुशल पुर्याउन सकिन्छ कि भन्ने सबैको आश पलायो तर मलाई भने उसको अवस्था देखेर भित्रभित्र नजानिदो डर लागिरहेको थियो।

"बिरामी बोक्दा अस्पताल नपुग्दै कैले बाटोमा बिरामी मरेको छ?" मैले डराइडराइ एम्बुलेन्सको ड्राइभरलाई सोधें।

"२-३ पटक त्यस्तो परेको छ सर, हामीलाई नि गार्हो छ, केही गर्न सकिँदैन, यही एम्बुलेन्सको स्पिड बढाएर छिटो पुर्याउन सकिन्छ कि भन्ने मात्र हो। एम्बुलेन्समा नि बिरामी हेर्ने छुट्टै स्टाफ भए कत्ति सजिलो हुन्थ्यो, बिरामीले यस्तो घण्टौं लामो बाटोमा पनि लगातार उपचारपाइरहन्थ्यो, राम्रो हुने चान्स बढेर जान्थ्यो कि।" समस्याको समाधान खोज्ने उनको सोचाइ देखेर मलाई सन्तोष लाग्यो।  यही यस्तै सोचाइ घुम्ने कुर्सीमा बसेका हाम्रा योजनाकारमा किन नआएको होला भनेर दिक्क लाग्यो। शायद उनीहरुलाई, उनीहरुका आफ्नाहरुलाई नपरेको हुनाले पोहो कि, जो कि हेलिकप्टरमै क्षणभरमा अस्पताल पुर्याइन्छन् वा पहुँचका आधारमा साधारण जनताले नपाउने सेवा पाउँदै एम्बुलेन्समा कुद्छन्।

हामी बीचमा एकपटक तेल भर्नबाहेक कहीँकतै नरोकीई दौडिरहेका थियौं। बिरामीहरुको घर तिराम रहेछ, जन्मेदेखि नै दूध राम्ररी नखाएको रे, तर ठीक होला नि भनेर धामीझाँक्री गरेर बसेका थिए रे, नभएपछि बल्ल आज तल ओर्लेका रे। एम्बुलेन्स बोलाएर बच्चालाई अस्पताल त लगेतर लग्ने बित्तिकै "यहाँ सकिदैन, बुटवल लग्नुपर्छ" भनेर पठाइदिए रे।

एम्बुलेन्स बीचमा रोक्दा मैले अस्पताल फोन गरेर सोधेँ, "बच्चा त सार्है सिकिस्त छ त, किन क्यानुला नखोली, ग्लुकोज, औषधी केही पनि नदिई पठाएको?"

"अँ, बच्चाको अवस्था सिकिस्त थ्यो, उनीहरुले यहाँ नहुने भए ढिलो नगरी रिफर गर्दिनुस् भने, क्यानुला खोल्ने, ग्लुकोज दिने गर्न खोजेको, ढिलो नगरौं ढिलो नगरौं भन्न थाले, फेरी यहीँ केही भयो भने टाइममा रिफर गरेनन् भन्ने दोष बेकारमा आउँछ भनेर उनीहरुले भनेअनुसार तुरुन्तपठाइदिईहाल्यौं।"

के भन्नु अब। केही उपचार नि नगरी तुरुन्त रिफर गरेर त्यो २-३ घण्टाको बाटोमा चैं के त्यो हावाको भरमा बाँच्छ त बिरामी? कसलाई मात्र पो दोष दिनु के। यसमा बिरामीका मान्छेको नि दोष हो, त्यो घण्टौ लामो बाटोको यात्रामा बिरामीको अवस्था के हुन्छ, त्यो बाटोको यात्राभरकसरी बचाउने भन्ने नै नसोची तुरुन्त-तुरुन्त कुदाउनुपर्छ, मानौं कि जिल्लाबाट निस्केपछी तुरुन्तै ठुलो अस्पताल पुगिहालिन्छ। कमसेकम प्राथमिक उपचार वा ज्यान बचाउने र यात्रा अवधिमा सजिलो बनाउने तयारी नगरी कुनै पनि अस्पताल छोड्नुहुन्न। स्वास्थ्यकर्मीले पनि यो बारेसकेसम्म बुझाउने कोशीस गर्नुपर्छ तर कतिपय अवस्थामा शान्त दिमागले भन्दा चिन्ता, जोस, डर र भिडले निर्णय गर्नाले यस्तो गलत कदम चल्न जान्छ र बाटोमा पुगेपछि एम्बुलेन्सको स्पिड बढाउनुबाहेक अरु विकल्प रहन्न।

आखिर जे कुराको डर थियो त्यो भयो, बुटवल पुग्नुभन्दा केही ४-५ किमी वर “बच्चा चल्न छोड्यो” भनेर आमा कराइन्, एम्बुलेन्स रोकेर मैले पछाडि फर्केर बच्चा जाँचे, बच्चा चिसो भैसकेछ, बच्चा बितिसकेको थियो। आमा रुन थालिन्, उनको पहिलो सन्तानले उनको काखमै प्राणत्यागेको थियो, बाजेबजै पनि रुन थालें। सान्त्वना दिने कुनै शब्द थिएनन्, सार्है नराम्रो लाग्यो, दु:ख लाग्यो। नौ महिनादेखि पेटमा राखेर हुर्काएको उनको पहिलो सन्तानले उनको काखमा उनकै आँखाअघि प्राण त्याग्यो।

"अब फर्किनुस्" भनेको ड्राइभरले "अब अलिकति बाटो त हो म तपाईंलाई बस स्ट्यान्डसम्म पुर्याइदिन्छु अनि फर्कौला" भने। केही मिनेटमै हामी बुटवल पुग्यौं, म ओर्लिएँ। मलाई अब पोखरा पुग्नुथियो, म एकदमै टाइममा पुगेको थिएँ, तर यो मेरो जीवनको सबैभन्दा लामो र कष्टकरयात्रा बनेर मनमा बसिसकेको थियो। एम्बुलेन्स फर्कियो, तर अब उसलाई आउँदाको जस्तो हतार हुँदैन होला किनकि बचाउनु पर्ने केही बाँकी थिएन। बाँकी थियो त एउटा सानो मृत शरीर र त्यसलाई च्यापेर बसेको आमाको अर्धमृत शरीर, एम्बुलेन्स एउटा शव बाहन बनिसकेको थियो।

यो एउटा सत्य घटना हो र यस्तै सत्य घटना हरेक दिन, हरेक क्षण भइरहेका हुन्छन्। के यसको समाधान छैन त?

हो सबैलाई बचाउन सकिँदैन तर औषधी, उपकरण, जनशक्ति जुटाउन सकिने भएर पनि स-साना व्यवस्थापकीय कमजोरी, योजना कार्यान्वयनमा शिथिलता, दूरदर्शिताको अभाव आदि कारणले आमनागरिकले आधारभूत र स्तरीय उपचार नपाएको, त्यसको अभावमा ज्यान गुमाएको देख्दा,भोग्दा, सुन्दा चैं चित्त दुख्छ, रिस उठ्छ, मन रुन्छ।

यसको समाधान के त?

१. एम्बुलेन्समा कमसेकम तालिम पाएका स्वास्थ्यकर्मी अहेव, हेल्थ असिस्टेन्ट राखिनुपर्छ र एम्बुलेन्सलाई इमर्जेन्सी औषधी र सामान्य उपकरणयुक्त बनाइनुपर्छ। 

हुन त देशको एम्बुलेन्स निर्देशिकाले यसको पनि क, ख, ग वर्ग गरी वर्गीकरण गरेको छ तर नेपालमा काठमाडौंमा गुड्नेकेही एम्बुलेन्स छाडेर सबै ट्याक्सीभन्दा फरक छैनन्, सबै 'ग' वर्गभन्दा मुनिका छन्। हुन त भन्नेले यति हुनु पनि ठुलो कुरा हो भन्लान् तर यो स्थितिमा अझै सुधार ल्याउनुपर्छ र सही रुपमा सोचेर काम गर्यो भने सकिन्छ पनि।

यसले फाइदा के हुन्छ भने एम्बुलेन्समा भएका स्वास्थ्यकर्मीले घरमै बिरामीको प्रारम्भिक अवस्था जाँच गरेर उपचार शुरु गरिहाल्छन् र जटिल भए अस्पतालमा ड्युटीमा भएका डाक्टरसँग फोनमा गरेर थप के गर्ने भन्ने सरसल्लाह गर्न सक्छन्। जसले गर्दा रिफर गर्नुपर्ने भएअस्पतालमा आउँदाजाँदा समय अनावश्यक रुपमा खर्च हुँदैन। जस्तो यो विरामी पनि तिराम भन्ने ठाउँको थियो, जहाँबाट जिल्ला अस्पताल भएको बिजुवार जान बुटवल आउने भन्दा उल्टो बाटो, पिचबाटो जोडिएपछि लगभग आधा घण्टाजतिको बाटो पर्छ। उसलाई शुरुमै घरमाएम्बुलेन्ससँग गएको स्वास्थ्यकर्मीले हेरेर त्यहीँ प्राथमिक उपचार गरेर त्यतैबाट बुटवल पठाउन सकिएको भए त्यो अमूल्य एक घण्टाको समय बच्थ्यो र उसको ज्यान पनि बचाउन सकिन्थ्यो कि।

२. रिफरल व्यवस्थालाई व्यवस्थित बनाउनुपर्छ। 

अहिलेको रिफरल व्यवस्था अन्धाधुन्ध छ। एउटा अस्पतालले "सक्दैनौं, अन्त जाउ" भनेर रिफर गरेपछि उसको जिम्मेवारी सकियो, त्यसपछि बिरामी जहाँसुकै जाओस्, जसरी जाओस्, जाओस् नजाओस् मतलब हुँदैन। खासमा कहाँ रिफरगरिने हो, त्यो ठाउँमा बेड खाली छ कि छैन रिफर गर्ने अस्पतालले (डाक्टर वा स्वास्थ्यकर्मीले नै गर्नुपर्छ भन्ने छैन) बुझेर मात्र पठाउने गर्नुपर्छ जसले गर्दा बेड खोज्दाखोज्दै बिरामीको उपचारमा ढिलाई नहोस्। साथै त्यो ठाउँमा एकपटक ड्युटीको डाक्टर वा स्वास्थ्यकर्मीसँग कुरा गरेरयस्तो बिरामी यो ठाउँबाट आउँदैछ, यो बेलासम्म आइपुग्ला, यो तयारी चाहिएला भनेर ह्यान्डओभर दियो भने अर्कोतिरको अस्पताल र स्वास्थ्यकर्मी त्यही रुपमा तयार भएर बस्न पाउँछन् र बिरामी पुग्नेबित्तिकै तुरुन्त उपचार शुरु गर्न सकिन्छ। विकसित देशहरुमा यस्तै हुन्छ, यो गार्होकुरा पनि हैन। कमसेकम सरकारी अस्पतालबीचमा यो समन्वय हुनु जरुरी हुन्छ। अहिले पनि कागजी रुपमा प्रेषण पत्र नभएको त हैन तर यसको प्रयोग हेल्थपोस्टबाट जिल्लासम्म भन्दा माथि भएको देखिदैन।

३. लामो बाटोमा रिफर गरिँदा त्यो घण्टौं लामो बाटोमा बिरामीको अवस्था के हुन्छ, केही गार्हो भए बीचमा के गर्ने भनेर हिँड्नुअघि नै सोच्नुपर्छ र बिरामीका आफन्तलाई पनि बुझाउनुपर्छ। 

हिँडाउनलाई हतार गरेर मात्र, एम्बुलेन्स छिटो कुदाएर मात्र घण्टौं लामो बाटोमा बिरामी बचाउनसकिँदैन। नेपालमा यस्ता लामा कष्टकर बाटोहरु धेरै छन्। सही तरिकाले सोचिएन भने बाटो बीचमा पुगेर भगवान पुकार्नुबाहेक अरु उपाय हुन्न। त्यसैले टाढाको बाटोमा एकछिन हतार गरेर कुदाइहाल्नुभन्दा प्राथमिक इमर्जेन्सी उपचार गरेर मात्र लैजानुपर्छ। बिरामीका आफन्तले पनियसको महत्व बुझ्नुपर्छ, इमर्जेन्सी उपचार भइरहेको बेला छिटो रिफर गरेन, ढिलाई गर्‍यो भनेर अनावश्यक दवाव दिनुहुदैन।

आशा छ यो स्थितिमा सुधार हुनेछ र कसैले पनि यसरी अकालमा ज्यान गुमाउनु पर्नेछैन।

(यो लेख सेतोपाटी अनलाइन पत्रीकामा चैत २५, २०७२, बिहीवार प्रकाशित भएको थियो। )

बाँकी पढ्नुहोस् >>

माननीय रामनारायण बिडारीलार्इ खुला पत्र

यो लेख हेल्थ पोस्ट नेपाल अनलाइन (healthpostnepal.com) मा २०७५ असोज १२ गते प्रकाशित भएको थियो। यो लेख ४ हजार भन्दा धेरै पटक शेयर भएको थियो। 

माननीय रामनारायण बिडारीज्यु,

सादर नमस्कार

तपाईंले संचार केन्द्र नेपालद्वारा आयोजित 'नागरिकको स्वास्थ्य उपचारको अवस्था र विधमान पारीमार्जित ऐन' विषयक अन्तर्कृया कार्यक्रममा दिएको अभिव्यक्तिको आधारमा 'हेल्थपोस्ट नेपाल' अनलाइनमा २०७५ असोज ११ गते प्रकाशित लेख पढें। तपाईंको विचार र अभिव्यक्ति पढेर भन्न मन लागेका केही कुराहरु थिए, त्यसैले तपाईं र तपाईं जस्तै सोच र विचार बोक्नुभएका धेरैका लागि भनेर यो खुला पत्र लेख्दैछु।

• ·       विरामी रेफर गर्नु डाक्टरको लापरवाही हो, त्यस्तालाई कारवाही गर्नुपर्छ।

लेखको शिर्षक नै गलत र डरलाग्दो भ्रम सिर्जना गर्ने खालको छ। विरामीलाई रिफर गर्नु गल्ती हैन, डाक्टरको अधिकार हो। वास्तवमा विरामीलाई रिफर कुन बेलामा गरिन्छ? जब आफ्नो र आफ्नो अस्पतालको सीप, क्षमता, साधनले विरामीको उपचार गर्न सम्भव हुन्न भन्ने देखिन्छ। के आफूले उपचार गर्न नसक्ने विरामीलाई पनि आफ्नै अस्पतालमा राखिरहनुपर्छ र त्यसो नगरी विरामीको हितमा सोचेर अन्य सुविधासम्पन्न अस्पताल जानुस् भनेर रिफर गर्नु लापरवाही हो? हुन त सिकिस्त विरामीलाई रिफर गर्न पाइन्न वा विरामी सिकिस्त भईसकेपछी सक्दिनँ भनेर अन्त पठाउन पाइन्न, कि शुरुमा नै पठाउनुपर्छ भन्ने भनाइ होला। तर विरामी शुरुमै सिकिस्त छ भने, उपचार नसकिने छ भने पठाइन्छ पनि। र कती बेला विरामी आउँदा शुरुमा अवस्था धेरै बिग्रीएको हुँदैन तर सहि उपचार हुँदाहुँदै पनि अवस्था बिग्रेर जाने हुनसक्छ। त्यस्तो अवस्थामा अरु सुविधा सम्पन्न अस्पातलमा जहाँ उपचार सम्भव हुनसक्छ त्यहाँ रिफर गरिनु के लापरवाही हो? कि बेड नभए पनि भुईंमा राखेर, भेन्टिलेटर नभए पनि हातैले हावा दिएर, औषधी उपलब्ध नभए पनि झारफुक गरेरै भएर पनि, विशेषज्ञ र आवश्यक जनशक्ती नभए जसरी भए पनि रिफर नगरी त्यही उपचार गर्नुपर्छ भन्न खोज्नुभएको हो? देशका सरकारी अस्पतालहरुको स्रोत साधन, जनशक्तीको अवस्था के कस्तो छ कैले सोधखोज गर्नु भएको छ? ४०-५० जना डाक्टर हुनुपर्ने उपक्षेत्रीय अस्पताल जस्तो ठाउँमा ५-१० जना डाक्टर छन्, त्यसमा नि अप्रेशन गर्नसक्ने सीप भएका २-३ जना मात्र? अनी के ती २-३ जना डाक्टर दिन रात सातै दिन, १२ महिनै खटिनुपर्ने हो? तिनले कैलेकाही छुट्टी लिएर विरामी रिफर गर्न पाउछन् कि पाउदैनन् बिडारी सरले भनिदिनुपर्‍यो। डाक्टर मात्र हैन एनेस्थेसिया एसिस्टेन्ट नि धेरै जिल्ला, अञ्चल अस्पतालमा एउटा मात्र हुन्छन् के तिनले छुट्टी बस्न नपाउने हो? किनकी ती छुट्टी बस्दा अप्रेशन सेवा नै बन्द हुन्छ र विरामी त्यहाबाट अन्त रिफर गर्नुपर्छ। ती स्वास्थ्यकर्मीहरुको काम र आरामको सन्तुलन मिलाएर बाँच्न पाउने मानव अधिकारको कसले संरक्षण गरिदिने? तपाईंहरुले हैन?

• ·       ऐनबाट चिकित्सक मात्र हैन, कोही पनि डराउनुपर्दैन।

सबैले डराउनुपर्दैन, गलत नियत भएकालाई, गलत काम गर्नेलाई मात्र कानुनले समाउछ भन्नुहुन्छ। तर किन र कसरी डराउनुपर्दैन, यो कानुन कसरी सहि छ, यसले कसरी देशको स्वास्थ्य क्षेत्रको सुधारमा सहयोग पुग्छ भनेर कसैले पनि बुझ्ने गरेर बताउन सकेका छैनन्। स्वास्थ्य क्षेत्र र वर्तमान समाज, प्रशासन, भिडतन्त्र बुझेका हामी जस्ता चिकित्सकहरुलाई चाँही यो कानुनमा धेरै खोट रहेको लागेको छ। यो कुरा हामीले धेरै ठाउँमा धेरै पटक उठाइसकेका छौं, खै हामीले बुझाउन नसकेको हो कि तपाईंहरुले बुझ्न नसक्नुभएको, नखोज्नुभएको हो अझै पत्ता लगाउन सकिएको छैन। यो ऐनको बारेमा केही समय अघी युट्युबमा मैले एउटा भिडियो प्रेजेन्टेसन पनि गरेको थिएँ, समय मिलाएर हेर्नुहोला, धेरै कुरा बुझ्नुहुनेछ।

‘नयाँ मुलुकी ऐन र नेपाली डाक्टरका कुराहरु’

https://www.youtube.com/watch?v=A5ngvjLXplE

• ·       वर्तमान समयमा चिकित्सकहरूले सरकारले ल्याएको मुलुकी अपराध (संहिता) ऐनलाई विरोध गर्ने औजार बनाएका छन्। चिकित्सकहरूले हडताल गरेको विश्व इतिहासमा कहीँ–कतै छैन। शिक्षित तथा संवेदनशील क्षेत्रमा काम गर्ने चिकित्सकले देखाएको त्यो हदको व्यवहार ज्यादै लज्जास्पद हो।

हामी चिकित्सकहरुले कामै नपाएर विरोधमा उत्रेको, ओपिडी सेवा बन्द गरेका हैनौं। आफ्नो कार्यक्षेत्रमा सुरक्षित भएर आफ्नो सीप र ज्ञानको सहि तरिकाले प्रयोग गरेर विरामीको उपचार गर्न पाए र त्यसको आधारमा गुजारा गर्न पाएँ हामी खुशी हुन्छौं। तर समाजको अहिलेको बद्लिदो स्थितीले अस्पतालमा हुने हरेक मृत्‍युलाई लापरवाहीको नाम दिएर सतही मिडिया रोपोर्टिङ र आक्रोसित भिडले जसरी आत्मसम्मान र ज्यानमा धावा बोल्छ, त्यो देखेर काम गर्न नसक्ने अवस्था आएको महसुस हुन्छ। गल्ती नै नभएकोमा पनि चरिकोट अस्पतालमा स्वास्थ्यकर्मीहरुलाई प्रहरी र प्रशासनकै सामू जबर्जस्ती हत्याराहरुलाई जसरी माफी माग्न लगाइयो। डोटीमा चिकित्सकलाई हातपात गरियो, यस्ता घटना त धेरै छन्। जुन लापरवाही हो हैन भनेर कुनै पनि छानवीन भएको छैन, मात्र आक्रोसित भिड, आफन्त र गलत मिडियाले लापरवाहीको ठप्पा लगाएर भाटे कारवाहीमा उत्रने यस्ता घटना धेरै भए। शायद त्यही सतही रिपोर्टिङ पढेर नै तपाईंले आफ्नो सोच बनाउनु भएको होला। त्यसैले त विरामीको ज्यान बचाउन डाक्टरले बिग्रेको म्रिगौला निकाल्दा हाम्रो संसदमा 'मनमोहन अस्पातलमा म्रिगौला तस्करी भयो' भनेर कार्वाही माग गरिन्छ। कती हास्यास्पद वैचारिक अवस्था छ हाम्रो केही सांसदहरुको। यो लेखेपछी फेरी मलाई कम्युनिष्टको बिल्ला भिराइएला भन्ने पो डर लाग्छ, यो देशमा। राजनीति र पार्टी भन्दा बाहिर निस्केर देशको लागि सोच्ने नेता मात्र हैन त्यस्तो जनताको पनि कमी छ, यो देशमा। यो कानुनले आखिरमा देशको स्वास्थ्य क्षेत्रलाई, गरिव विरामी, जनतालाई नै असर गर्ने हो र यो अहिले व्यवहारमा पनि देखिन शुरु गरिसकेको छ। त्यसैले बेलैमा सचेत हुनु जरुरी छ।

चिकित्सकले विश्वमा कहिकतै हड्ताल गरेका छैनन् भन्नुभएको देखेर अचम्म लाग्यो। हुन त तपाईंले विश्वका विभिन्न देशको मेडिकल क्षेत्रमा भएका क्रान्तिहरुको बारेमा अध्ययन गर्नुभएको छैन होला। तलब र सुविधा कम भयो भनेर बेलायत लगायत धेरै देशमा हड्ताल भएको थाहा पाउनुभएनछ। अस्पतालमा स्वास्थ्यकर्मीको सुरक्षाको माग गर्दै विभिन्न देशमा डाक्टरहरुले गरेको आन्दोलनको बारेमा ज्ञान रहेनछ। समाचारहरु हेर्न गार्हो लाग्छ भने 'List of health and medical strikes' भनेर विकिपेडियामा हेर्नुभए हुन्छ।

खासमा विकसित देशहरुमा ५०-१०० वर्ष अगाडि जुन माग राखेर आन्दोलन हुन्छन् नि ती हाम्रा अहिलेका मागहरु हुन्। हो, स्वास्थ्य क्षेत्र संवेदनशील क्षेत्र हो तर यसमा काम गर्ने मान्छे नै हुन्, तिनलाई नि भोक लाग्छ, खानुपर्छ, परिवार हुन्छ, पाल्नुपर्छ, थकाईलाग्छ सुत्नुपर्छ, आत्मसम्मान हुन्छ, जोगाउनुपर्छ, सुरक्षा दिनुपर्छ भन्ने आधारभुत ज्ञान पनि देशका नेता र सांसदहरुमा नभएपछी आफ्नो माग राखी आन्दोलन गर्नुको विकल्प नभेटिएको हो। यो रहर हैन, बाध्यता हो।

• ·       ९९ प्रतिशत चिकित्सकले आफ्नो सीप तथा क्षमताको सही रूपमा प्रदर्शन गरेर इमानदारीसाथ बिरामीको उपचार गर्छन्, १ प्रतिशतले मात्र उपचारमा हेलचक्य्राइँ गर्छन्। त्यसैले ९९ प्रतिशत चिकित्सकले डराउनुपर्दैन।

भन्दा सबैले यही भन्छन्, तर ती ९९ प्रतिशत चिकित्सकको कार्यक्षेत्रमा सुरक्षाको ग्यारेन्टी दिन 'जेल विथ वाउट बेल' अर्थात स्वास्थ्यसंस्था तोडफोड र स्वास्थ्यकर्मीलाई हातपात गर्नेलाई धरौटीमा छोड्न नमिल्ने गरी हिरासतमा राखेर कडा कारवाही गर्न कानुन ल्याउन चाँही सक्दैनन्। सबै उही १ प्रतिशत नराम्रालाई समात्ने भनेर सारा मेडिकल क्षेत्रलाई नै बदनाम गर्न हतारोमा छन्। हुँदैनभएका गल्ती र लापरवाहीमा पनि प्रहरी, प्रशासन र कानुनले संरक्षण गर्न नसकेको र स्वास्थ्यकर्मीहरुले ज्यान जोगाउन भाग्नुपरेको उदाहरणहरु धेरै छन्। अब त झन कानुनले नि चिकित्सकहरुलाई कुनालाई लगेर तर्साइरहेछ, तपाईंहरु चाँही डराउनुपर्दैन भन्नुहुन्छ, कसरी पत्याउने?

• ·       डाक्टरले परीक्षणका रूपमा औषधिको प्रयोग गरेको पाइन्छ। मलाई नै डाक्टरले ३ महिनासम्म क्षयरोगको औषधि खुवाए, तर दिनुपर्ने अर्कै थियो। नेपालमा यस्ता डाक्टर पनि छन्।

कैले १ प्रतिशत खराब भन्नुहुन्छ, कैले धेरै डाक्टरले विरामी माथि परिक्षण गर्छन् भन्नुहुन्छ, कुरै मिलेन। खासमा मेडिकल क्षेत्रमा उपचार कसरी शुरु गरिन्छ, फाईदा बेफाईदा के के हुनसक्छन्, उपचार विधीहरु कसरी निर्क्यौल गरिन्छ भनेर सबैले अलिअली बुझ्नुपर्ने हुन्छ। तर हाम्रोमा डाक्टरलाई कि भगवान बनाइन्छ कि दानव भनिन्छ, उ विज्ञानको विधार्थी, मान्छे त हुँदैहैन। विकसित देशहरुमा समेत कतिपय रोग पत्ता लगाउन गार्हो हुन्छ, त्यहाका विशेषज्ञ, अत्याधुनिक जाँच, उपकरण, प्रोटोकल, प्रणालीहरुको कारणले जाँच र उपचार प्रकृया राम्रो र छिटो हुन्छ। हाम्रो देशमा त्यो सम्भव भईसकेको छैन, जती उपलब्ध छ त्यसको आधारमा गर्ने हो। त्यसलाई विरामीहरुले परिक्षण गर्‍यो भनिदिनुहुन्छ। कुनै पनि डाक्टरलाई सोध्नुस् "ज्वरो आएको विरामीको उपचार शुरु गर्दा ज्वरो के कारणले आएको हो भनेर १००% कन्फर्म हुनुहुन्छ?" नढाटी भन्दा लगभग १००% डाक्टर नै यसमा कन्फर्म हुँदैनन्। तर यसलाई हचुवाको उपचार भन्न मिल्दैन। यो मेडिकल ज्ञान, सीप, अनुभवले गरिने कुरा हो। धेरै जसो बेला उपचार 'प्रोभिजनल डायग्नोसिस' को आधारमा शुरु गरिन्छ। १००% कन्फर्म भएर मात्र उपचार शुरु गर्ने भन्नुहुन्छ भने कतिपय अवस्थामा विरामीको मृत्‍यु भईसक्छ वा गाँउका सरकारी अस्पतालहरुमा र शहरमै पनि उपचार शुरु गर्न सम्भवै हुँदैन।

• ·       निजी अस्पताल नाफाका लागि नै खोलिएका हुन् । मैले जनतालाई सेवा गर्न अस्पताल खोलेको हुँ भन्नु पानीमाथिको ओबानो बन्नु हो । निजी अस्पतालले पनि सकेसम्म कमाउने हो । त्यसलाई नियमन गर्नुचाहिँ सरकारको काम हो । हाम्रो नियमनकारी संस्था कमजोर भयो ।

 निजी संस्थाहरु व्यवसायका लागि खोलिएका हुन्छन्, हरेकले आफूसँग भएको स्तरिय सीप वा वस्तु त्यसको मूल्यमा ग्राहकलाई बेच्ने हो, त्यसैबाट उसको कमाइ हुन्छ र ग्राहकले सेवा पनि पाएका हुन्छन्। निजी अस्पताल पनि त्यस्तै हो। निजी अस्पतालले कमाएको नाफाबाट २५% त सरकारले नै कर उठाएको हुन्छ। सरकारले आफूले निजी अस्पतालहरुलाई सहुलियतमा सुविधा, सुरक्षा दिन सकेको छैन अनी 'नाफा कमाउन खोलेको संस्था' भनेर विभिन्न शुल्क र करहरु लगाएर अझ छड्के नजरले हेरेर मात्र हुन्छ र? सरकारी अस्पतालहरुको अवस्था कस्तो छ जगजाहेर छ। सुधार गरौं भन्दा पनि फलामको चिउरा चपाए जत्तिको गार्हो छ। आफ्ना सरकारी अस्पतालहरुलाई स्तरिय बनाउनेमा पनि ध्यान दिनुपर्‍यो। मिनिमम सर्भिस स्ट्यान्डर्डमा वर्षौं फेल हुने फोहोर, दुर्घन्धित, अव्यवस्थित सरकारी अस्पतालहरुलाई कहिले केही कार्वाही गर्नु भएको छ?

हाम्रा नियमनकारी संस्थाहरु कमजोर भएका हुन्। अब तिनलाई कसरी बलियो बनाउने भनेर छलफल, विचार विमर्श गर्नुहोला, विज्ञहरुको टोली राखेर उनीहरुको कुरा सुन्नुहोला, न्युज पेपरको हावा हेडलाइन र समाचारको आधारमा मात्र नबोल्नुहोला, आफ्नो विचार नबनाउनुहोला।  

माननीय बिडारी ज्यू,

हामी सबैले चाहेको एउटै कुरा हो, देशको स्वास्थ्य क्षेत्रको सुधार। हामी सबैले देखेको सपना एउटै हो, देशका सबैले स्तरिय स्वास्थ्य सेवा पाउन्। त्यसैले यी बिमतीहरुलाई एकै ठाउँ बसेर सबैलाई छलफल, मन्थन गरेर देश सुहाउदो राम्रो कानुन ल्याउने काम गर्नुपर्‍यो।

पत्र अली लामो भएकोमा क्षमा माग्दै कलम बन्द गर्न चाहन्छु।

धन्यवाद...

बाँकी पढ्नुहोस् >>

आँखामा स्टेथ लगाएर जाँचेको फोटो!

कैलेकाही चुपचाप लागेर दुनियाँले के गर्दो रहेछ, के सोच्दोरहेछ, के बोल्दो रहेछ भनेर हेरिरहन पनि आनन्द आउदोरहेछ। आज बिहान मैले मेरो फेसबुकमा यस्तै एक फोटो पोस्ट गरेर कस्तो कमेन्ट आउदो रहेछ भनेर जाँच्न चाहें।

फोटो ठ्याक्कै कहाँको हो, कसको हो थाहा भएन, मैले Doctors Society of Nepal पेजबाट लिएको हुँ।
फोटोमा एउटा ओपिडीमा डाक्टर (सम्भवत:)ले आफ्नो स्टेथेस्कोपले विरामीको आँखामा जाँचिरहेको जस्तो देखिन्छ।
यो साधारणत: गरिने र देखिने कुरा हैन। यसमा धेरै थरीका साथीहरुले धेरै थरिका कमेन्टहरु गरे। २०० जती लाइक अाएकोमा ८० जना जतीले 'हाँसो'को एक्सप्रेसन दिए। त्यसमा डाक्टर, नर्स, पत्रकार, सर्वसाधारण, डाक्टर पढिरहेका विधार्थीहरु सबै नै परे। कती डाक्टर, पारामेडिक्स, नर्सहरुले पनि "यो के गरेको हो?", "नक्कली डाक्टर होला", "यो त अती नै भयो" आदी भन्दै अचम्म माने। स्वास्थ्य क्षेत्र बाहिरका अधिकांशले त "डाक्टरै हैन होला", "आँखा जाँच्ने नयाँ मेसिन", "आरक्षणको कमाल हो कि", "फिल्मको सुटिङ हो कि" भनेर हाँसोमै उडाए। कतिले गाली समेत गरे। केही हामीले कसरी कमेन्ट गर्दारहेछौं भनेर हेर्ने साथीहरु नि भेटिए, खुसी लाग्यो। केही डाक्टरहरुले यो एक खालको क्लिनिकल जाँच हो जसमा आँखाको भित्रको रगतको नलीमा हुने रगतको असाधारण बहावले गर्दा आउने आवाज सुन्नको लागि गरिन्छ भनेर यसका बारेमा बताउन खोजे। यसरी सरर हेर्दा हामीले कुनै पनि कुरामा प्रतिकृया दिदा कसरी दिदा रहेछौं भनेर विश्लेषण गर्न मन लाग्यो।

• कुरा नबुझी प्रतिकृया दिने बानी
हामी धेरैमा कुनै पनि घटना के हो, कस्तो हो, किन भएको हो, कसरी यस्तो रुपमा देखियो भन्ने धेरै कुरा सोधखोज नै नगरी हतारमा प्रतिकृया दिने बानी छ। हिजोआज फेसबुक, ट्विटर जस्ता सोसल मिडियाले त यस्ता कमेन्ट गर्ने बानीलाई झन बढावा दिएको छ। एउटा फोटो देख्नु हुँदैन आफ्नै मनले यो भएको होला भनेर सोच्छौं वा त्यही लेखिएको कुरा पत्याउछौं अनी आफ्नो हिसाबले कमेन्ट गर्छौं। एउटा भिडियो देख्नु हुँदैन, आफ्नो मनमा भएका आक्रोस, पूर्वाग्रहहरुलाई मज्जाले पोखिदिन्छौं, त्यो कमेन्ट त्यो घटनासँग मिलोस् नमिलोस्। त्यो फोटो वा भिडियो साँचो हो हैन पनि हामीलाई खासै मतलब हुँदैन। केही हप्ता अघी भाईरल भएको नयाँ बाटोमा हिड्दै गरेको मोटरसाइकलले पारेको खाल्डोको फोटो नि खुब भाईरल भएको थियो, त्यसमा वरीष्ठ कलाकार हरिवंश आचार्यले पनि कमेन्ट गरेका थिए, जुन फोटो एडिटेड रहेछ भनेर पछी बल्ल थाहा भयो। हिजो आज त भिडियोमा देखिने कुरा, अडियोमा सुनिने कुरा पनि सत्य हो हैन भनेर सजिलै भन्न सकिदैन। अर्थात कुनै कुरामा कमेन्ट गर्दा आँखा, कान मात्र हैन दिमाग खुला राख्नुपर्ने हुन्छ।

• छिट्टै 'जजमेन्टल' बनिदिने बानी
'Don’t judge the book with its cover' भनिन्छ अर्थात बाहिरी खोललाई हेरेर सबै भित्री कुराको बारेमा अन्दाज नलगाउ। तर हाम्रो बानी त्यो भन्दा उल्टो छ। हामी बाहिरी रुप हेरेर, लुगा लगाइ, बाहिरी स्टाइल हेरेर त्यो मान्छे कस्तो होला, त्यसको स्टाटस कस्तो होला भनेर अनुमान लगाइहाल्छौं, जुन सधैं सहि नहुनसक्छ। यो फोटोमा पनि जाँच्ने डाक्टरले कोट पाइट, टाई लगाएको भए, उनको कपाल फुलेको भए, उनी स्मार्ट देखिएको भए धेरैले उनले सहि जाँच नै गरेको होला, उनी ठुलै डाक्टर होला भनेर अनुमान लगाउथे होलान्। तर उनको बाहिरी ‘लुक’ले धेरैलाई त्यो अनुमान लगाउनबाट रोक्यो। कतीले त उनलाई नक्कली डाक्टर पनि भने।
यो फोटोको बारेमा मलाई पनि ठ्याक्कै थाहा नभएकोले उनी डाक्टर हुन् कि हैनन्, उनले सहि तरिकाले जाँचेका हुन् कि हैनन् भन्न सक्दिनँ। तर सत्य कुरा चाँही के हो भने स्टेथेस्कोपलाई आँखामा राखेर जाँच्ने क्लिनिकल तरिका पनि हुन्छ, जुन हिजोआजको जस्तो विभिन्न एड्भान्स्ड परिक्षणहरु आएपछी धेरै नै कम गरिन थालिएको छ। कती डाक्टर, नर्स, पारामेडिक्स, मेडिकल विधार्थीहरुलाई समेत थाहा नभएको देखियो। थाहा नहुनु नराम्रो हैन, सबैलाई सबै कुरा थाहा पनि हुँदैन। तर थाहा पाउन नखोज्नु र थाहा नपाई 'यो होला', त्यो होला भनेर हावा अनुमानको भरमा कमेन्ट गर्नु चै गलत हो।
यो आँखा भन्दा भित्रको रगतको नलीमा हुने रगतको बहाव असाधारण भएर आउने आवाजलाई सुन्नको लागि गरिने जाँच हो। यसलाई 'Ocular auscultation' भनिन्छ। यसरी नै बन्द आँखा माथि भिडियो एक्सरेको प्रोब राखेर त्यही रक्तनलीको डप्पलर जाँच पनि गरिन्छ। कती पटक बंगाराको जोर्नीमा स्टेथेस्कोप राखेर त्यो जोर्नीको समस्या बारे जाँच पनि गरिन्छ।
अर्को कुरा भनेको कहिलेकाही विरामीले उसलाई जहाँ समस्या छ त्यही स्टेथेस्कोप लगाएर जाँचिदिनु भनेर जिद्दी गर्ने पनि हुन्छन्। जस्तो घुँडा दुखेको छ भने घुँडामै स्टेथ लगाउनुपर्छ, ढाड दुखेको छ भने ढाडमै लगाउनुपर्छ। मेडिकल हिसाबले त्यसो गर्नु वाहियात हुन्छ तर थाहा हुँदाहुँदै पनि राम्ररी जाँचेको छ, उसको रोग राम्ररी हेरेको छ भनेर देखाउनको लागि, विरामीको मनको शान्तीको लागि त्यसो गर्नुपर्ने हुन्छ, जुन गलत नै हो भन्न मिल्दैन।

अन्त्यमा छोटकरीमा भन्नुपर्दा,
कुनै पनि कुरामा हतारमा सतही रुपमा अन्दाजको भरमा कमेन्ट नगरौं, सबैलाई सबै कुरा थाहा नहुनसक्छ, तर नयाँ कुरा सिक्नको लागि आफ्नो दिमागलाई सधैं तयार राख्नुपर्छ। मेडिकल लगायत हरेक क्षेत्रको आफ्नै समुद्र हुन्छ, हामीलाई त केवल हत्केला भरको ज्ञान हुन्छ।

बाँकी पढ्नुहोस् >>

व्याक्टेरियल संक्रमणले 'भाइरल' भएको बच्चा

लगभग १ हप्तादेखी सोसल मिडियामा यो बच्चाको छालाको संक्रमणको फोटो र उसलाई उपचारको लागि सहयोग जुटाउने काम भाइरल भैरहेको छ। डाक्टरहरुका अनुसार बच्चालाई Staphylococcal scalded skin syndrome भएको हो र अहिले यो धेरै निको भैसकेर डिस्चार्ज नि भैसकेको छ। म आफू पनि जीपीको रुपमा प्यूठान जिल्ला अस्पताल बसेर ३ वर्ष काम गरेको हुनाले यस्ता केसहरु बारे अनुभव राख्दछु। बोमबहादुर भाईले प्यूठानबाट बुटवल हुँदै काठमाण्डौसम्म ल्याइ पुर्याएर सहयोग जुटाई उपचार गराउनुभएको छ। त्यो अत्यन्तै सर्हानीय छ।
तर यो केसमा मलाई चित्त नबुझेका केही कुराहरु सार्है भन्न मन लाग्यो र भन्न चाहन्छु।
धेरैलाई यी कुरा नमिठा लाग्न सक्छ। सकारात्मकरुपमा र सल्लाहको रुपमा लिनुहुनेछ भन्ने आस छ।

• अहिले 'बच्चाको उपचारको लागि' भनेर सहयोग मागिएको हो। खर्च कति भएको छ, हुने वाला छ, त्यो हेरेर आवश्यकता भन्दा बढी उठ्न थालेपछी सहयोग लिन बन्द गरिनुपर्थ्यो। बच्चाको उपचार सरकारी अस्पतालमा भएको हो, उनलाई २ दिन मात्र आइसीयुमा राखियो, धेरै छिटो निको हुन लागेको लक्षण देखिएको थियो, बच्चा निकै राम्रो देखिन थालिसकेको थियो। उनको उपचारमा खर्च ५० हजार पनि छोएको छैन होला जबकी सहयोग ओइरो चलेको चल्यै थियो। यो बेठिक भयो। आवश्यक भन्दा बढी पैसा आउन थालेपछी यो तत्काल रोकिनुपर्थ्यो। किनकी सहयोग 'उपचार'को नाममा उठाइएको थियो र उपचारमा र उपचार अवधीमा खानपान, एम्बुलेन्स भाडा, बस भाडा आदि विषयमा मात्र खर्चिनु उत्तम हुन्थ्यो।

• धेरै निको भएर सूई नै दिनुनपरेको बेलामा पनि युट्युबमा "बच्चा बचाइदिन आमाबुवाकी हारगुहार" भनेर रिपोर्टिङ आएको थियो, जबकी भिडियोमा आमाबुवा हाँसीरका थिए, बच्चा लगभग निको भैसकेको थियो, डिस्चार्ज गर्ने अवस्था भैसकेको थियो। अझ कान्ति अस्पतालमा भएको बच्चालाई भिडियोको टाइटलमा "वीर अस्पतालमा विरामी" रे। मिडियाको यो अस्वाभाविक कभरेज र संसारभरबाट आवश्यकता भन्दा बढी ओइरेको सहयोग बच्चाको जिम्मा लिएका व्यक्तीले नियन्त्रण गर्नुपर्थ्यो। एउटै केसमा त्यस्तरी सबै हानथाप गरेर पैसाको खोलो बगाउनुको साटो अरु गरिव विरामीलाई नि हेरेको भए?

• कतिलाई यो केसको फोटो र अपडेटहरु देखेपछी धेरैलाई "ओहो, गाउँका अस्पतालमा केई रहेनछ, बुटवलमा नि निको भएनछ, जेको लागि नि काठमाण्डौ आउनुपर्ने, सरकारले यस्ता गरिव विरामीलाई नहेर्ने" भन्ने भावना आएको पाएँ। अभिनेत्री मेलिना मानन्धरले पनि त्यही भन्नुभयो। तर कुरा त्यसो हैन। बुटवलमा बच्चालाई हेरेका बालरोग विशेषज्ञले भने अनुसार आइसीयु नै चाहिने जस्तो छैन, संक्रमणको केस भएर आइसोलेसनमा राखेर हेर्ने, सूईबाट एन्टिबायटिक चलाउने र बिस्तारै सुधार हुने भन्ने कुरा थियो। तर आइसीयु बेड नपाएको र केस भाइरल भएर सहयोगको ओइरो लागेपछी कान्ति बाल अस्पताल ल्याइयो। यो विरामी बुटवलमै निको हुनसक्थ्यो। "ग्यारेन्टी हुन्थ्यो?" भनेर सोध्नुहुन्छ भने ग्यारेन्टी त कान्तिमा पनि दिएको थिएन, इन्डिया नै लगे पनि दिन्न। मिडियाको अस्वाभाविक कभरेजका कारण पनि बुटवलमा डाक्टरहरु उपचार गर्न अफ्ठ्यारो मान्नुभयो। भोलि केही भयो भने "बेलैमा किन रिफर नगरेको" भनेर ठूलो इस्यु आउँछ भनेर। यस्ता गरिव विरामीहरुलाई सरकारले 'अति गरिव' भनेर सकेसम्म नि:शुल्क स्वास्थ्य सेवा दिने व्यवस्था गरेको छ। त्यसको लागि कारवाही अघि बढाइएको भए धेरै नि:शुल्क नै हुन्थ्यो होला। कान्तिमा उपचार प्रकृया खासै महंगो पनि छैन। त्यसैले जे कुरामा पनि "सरकारले गरेन, गाउँमा केही छैन" भनेर रोष प्रकट गर्नु हाम्रो पूर्वाग्रही सोचको नमूना हो। गाउँका अस्पतालमा नि धेरै कुरा हुन्छन्, यो भन्दा जटिल केसहरुको उपचार हामीले जिल्ला अस्पतालमै गरेका पनि छौं।
यस्ता कुराले जिल्ला अस्पताल, राजधानी बाहिरका अस्पतालमा खासै केही नहुने र राम्रो उपचार पाउन राजधानी नै आउनुपर्दोरैछ भन्ने सन्देश जान्छ, जुन गलत हो।

• भित्री सुत्रबाट कान्ति बाल अस्पतालमा बुझ्दा पनि बच्चालाई आइसीयु चाहिने अवस्था थिएन, मिडियाको धेरै कभरेज र फोर्स लागेकोले आइसीयु हैन, आइसोलेसनमा राखिएको भन्ने कुरा थाहा हुन आयो। उपचारमा रिस्क, जटिलता जहाँ पनि हुनसक्छ, अवस्था अनुसार सक्दो उपचार गर्ने हो। यो बच्चाको उपचार बुटवलमै पनि सम्भव हुन्थ्यो। हेर्दा डरलाग्दो देखिदैमा रोग र अवस्था ज्यानै लिने भन्ने हुदैंन। धेरै मान्छे बच्चाको डरलाग्दो फोटो देखेर पग्लिए र मिडियाले पनि यसलाई चाहिनेभन्दा बढी उचाल्यो।

• सोसल मिडिया र पत्रपत्रिकामा नाम, फोटो र समाचारकै लागि पैसा दिएर फोटो, भिडियो खिचाउने नि धेरै हुनेरैछन्। हो, सहयोग गर्नु राम्रो हो तर सहयोग दिएर जानकारी गराउनु र मिडियामा आउनको लागि पैसा दिनु फरक कुरा हो। उनीहरुलाई विरामीको अवस्था के छ, आवश्यकता कति छ, सहयोग कसरी प्रयोग हुन्छ भन्ने भन्दा नि "मैले पैसा दिनुपर्छ र त्यो मिडियामा आउनुपर्छ" भन्ने बढी ध्याउन्न हुनेरैछ।

मेरो मनमा उठेका केही प्रश्नहरु र सुझावहरु-

• बच्चाको रोग के थ्यो? फाइनल डायग्नोसिस के आयो? (डिस्चार्ज पेपरको अगाडि पछाडीको फोटो खिचेर राखिदिनुहोला)
• बच्चाको उपचार, एम्बुलेन्स भाडा लगायत खाने बस्नेमा के कति खर्च भयो? कान्ति बाल अस्पतालले के के कुरामा नि:शुल्क सेवा दियो? (खर्च विवरण सबै सार्वजनिक गर्छु भनेर बोमबहादुर भाईले भन्नुभएको छ)
• बाँकी बचेको सहयोग रकम, जुन भएको उपचारखर्च भन्दा धेरै बढी छ, को के हुन्छ? बच्चाको बुवाआमालाई बुझाउने हो वा अरु गरिव विरामीको उपचारको कोष बनाएर प्रयोग गर्ने हो?
• बच्चाको बुवाआमाको हेलचेक्राईले पहिलेको बच्चा नि मरेको भन्ने अवस्थामा अहिले उठेको पैसा उनीहरुले सदुपयोग नै गर्छन् भनेर कसरी भन्न सकिन्छ? पैसा बच्चाको लालनपालन र पढाइमै खर्च होला भनेर कसरी भन्न सकिन्छ? डोनरले उसको नाममा दिएको पैसा "म जस्तोसुकै तरिकाले खर्च गर्छु, मेरो कुरा हो" भनेर बुवाआमाले भने कसैले केही भन्न मिल्ला र?
• मानौं अबको १ वर्षमा उहीँ बच्चा बुवाआमाले ऐले उठेको सबै पैसा सकि फेरि उहीँ अवस्थामा अस्पतालमा आइपुगे फेरि यहि तरिकाले मिडिया कभरेज दिएर सहयोग गर्ने कि नगर्ने?
• महिनाको ३०० रुपेको औषधी किन्न नसकेर पीडामा बाँचेका विरामी पनि देखेको छु। औषधी किन्न १०० रुपे नभएर आफैंले कति पटक औषधी किनिदिएको छु। अनि एउटै केसमा किन यत्रो सहयोगको ओइरो? किन यत्रो मिडिया कभरेज? के मिडियामा आइनपुगेका गरिव विरामी चैं गरिव विरामी होइनन्? तिनलाई चैं सहयोग चाहिंदैन? सहि तरिकाले अघि बढेको भएको भए यो बच्चालाई उठेको रकमले अरु २०-३० जना गरिव विरामीको उपचार गर्न सकिन्थ्यो, जुन हुन सकेन।
• डिस्चार्जपछी बच्चाको फलोअपको लागि १ हप्तामा आउनु भनेको छ। के फलोअप कान्ति बाल अस्पतालमै गर्नुपर्ने हो? आफ्नै जिल्ला अस्पतालमा गर्दा खर्च र दौडधुप पनि कम हुन्छ। त्यसो गर्न नसकिने हो र? जीपी, मेडिकल अफिसर भएको आफ्नै जिल्ला अस्पताललाई त्यति नि विश्वास गर्न नसकिने हो र?

अन्त्यमा,
पैसा उठाएर हातमा दिनु मात्र समाजसेवा हैन। यसले अहिलेको लागि विरामीको रोग निको होला, केहि समय उनीहरुको गरिबी नि निको होला, दिनेको नाम, फोटो, भिडियो मिडियामा आउला, तर परनिर्भरता बढाउछ, सित्तैमा उठेको पैसा दुरुपयोग हुने र आँसुको व्यापार हुने डर बढाउछ। यो बारे सहयोग दिने र सहयोगको वातावरण बनाइदिने 'असली' समाजसेवीहरुले बेलैमा ध्यान दिनुपर्ने देखिन्छ।

तर यो नभनी लेख रोक्न सकिनँ,
अरुको दु:ख देखेर आफ्नै विरामी जस्तोगरी दिनरात खटिएर विरामीको उपचार र सहयोग व्यवस्था मिलाउनु भएका युवा पत्रकार भाइ बोमबहादुरलाई धेरै धन्यवाद। 

बाँकी पढ्नुहोस् >>

जीपीले चलाएको जिल्ला अस्पताल

केही समय अघी म छुट्टी मिलाएर जिरी जिल्ला अस्पताल पुगेको थिएँ। त्यहाँ मेरा मित्र डा. निशान्त ढकालले राम्रो काम गरिरहनु भएको थाहा थियो, त्यसैले काम पनि हेरौं, अस्पताल नि हेरौं र ठाउँ पनि घुमौं भनेर जिरी हानिएको थिएँ। आखिर नेपालको ‘स्विजर्ल्याण्ड’ भनेर चिनिने ठाउँ जो हो।

त्यहाँको पोस्टअप वार्ड हेर्न जाँदा त्यहाँ ३ जना विरामी थिए। एक जना खुट्टाको १५ किलोको ठूलो ट्युमर निकालिएको विरामी, अर्को सानो आन्द्रामा प्वाल परेर पेटभरी फोहोर फैलिएको अवस्थाको ‘ल्यापोरोटोमी/Laparotomy’ गरेर आन्द्राको प्वाल टालिएको विरामी र अर्को हातको हड्डी भाँचिएर अप्रेशन गरि रड हालिएको बच्चा। यी तिनै विरामीको अप्रेशन डा. निशान्त ढकालको नेतृत्वको समूहले नै गरेको थियो। त्यही राती व्यथा लामो लागेर पनि सुत्केरी हुन नसकेपछी सिजेरियन अप्रेशन पनि उहाँकै नेतृत्वमा गरियो। यो कुरा धेरैलाई अचम्म लाग्न सक्छ, एउटै डाक्टरले यी सबै खाले अप्रेशन गाँउको जिल्ला अस्पतालमा कसरी गर्न सक्छ? उ के रोगको विशेषज्ञ हो?

हजुर, उ नेपालको ‘जीपी’ हो, जीपी अर्थात् जेनेरल प्राक्टिसनर।

डा निशान्तसँग जिरी अस्पतालमा सिजेरियन अप्रेशन गर्दाको क्षण

अधिकांश जनतालाई तथा धेरै स्वास्थ्यकर्मीहरुलाई पनि ‘जीपी’ भनेको विशेषज्ञ हैन, सामान्य प्राथमिक उपचार मात्र गर्ने डाक्टर हो, विरामीको उपचारमा खासै निर्णायक भूमिका राख्दैनन्, उनीहरुलाई रोगबारे धेरै थाहा हुदैंन र यो विषयको ‘स्कोप’ पनि खासै छैन भन्ने लाग्छ। तर हामी एउटा अंग वा रोगका विशेषज्ञ हैनौं, हामी सम्पूर्ण मान्छेको विशेषज्ञ हौं, सम्पूर्ण परिवारका स्वास्थ्य समस्याका विशेषज्ञ हौं, त्यसैले त विकसित देशमा 'फेमिली डक्टर' भनेर पनि चिनिन्छ।

मे १९ मा विश्व फेमिली डक्टर दिवस मनाउने गरिन्छ, फेमिली डक्टरको कार्यक्षेत्र, जिम्मेवारी तोकिएको, महत्व बुझेको देशहरुमा धेरै कार्यक्रमहरु गरेर यो पाली नि मनाइयो। हाम्रो देशमा भने धेरैलाई यो 'फेमिली डक्टर' भनेको के हो भन्ने नै थाहा छैन। नेपालमा 'फेमिली डक्टर' भन्ने शब्द त्यती प्रयोग नगरिए पनि लगभग त्यस्तै अर्थ राखेर 'एमडीजीपी' वा 'जीपी' वा 'जेनेरल प्राक्टिसनर' शब्दलाई प्रयोग गरिन्छ। विगतका केही वर्षहरुमा निक साइमन्स इन्स्चिच्युट (एनएसआइ)को सकृयतामा 'जीपी'हरु विशेषत: दुर्गमका जिल्लाहरुमा गएर विभिन्न खाले स्वास्थ्य सेवा, विशेषगरी सर्जिकल सेवा, दिन थालेपछि 'जीपी'हरुको महत्व, आवश्यकता महसुस हुन थालेको छ, देशको स्वास्थ्य क्षेत्रको चित्रमा 'जीपी'हरु देखिन थालेका छन्।

मानौं माथि भनिएको जिरी जिल्ला अस्पतालमा एउटा जीपीको नेत्रित्वमा भएका हरेक अप्रेशन गर्नका लागि हरेक अंगका विशेषज्ञलाई जिल्लामा राख्यौं। त्यसको लागि जेनेरल सर्जन, अर्थोपेडिक सर्जन, गाइने अब्स सर्जन, जन्मेको बच्चा हेर्नलाई पेडियाट्रीसियन, बेहोस बनाउनलाई एनेस्थेसियोलोजिस्ट गरी ५ खाले ‘स्पेसलिस्ट’हरुलाई जिल्ला अस्पतालमा राख्नुपर्ने रहेछ। के नेपाल जस्तो गरिव देशको सरकारले यो खर्च धान्न सक्छ? अनि त्यसमा कुनै एक डाक्टर छुट्टीमा गयो भने वा बेहोस बनाउने डाक्टर छुट्टीमा गयो भने सबै अप्रेशन बन्द हुन्छ। बजेटले धान्ने नधान्ने भन्ने मात्रै कुरा पनि हैन, जसरी हिजोआज हरेक समस्याको लागि त्यसैको ‘स्पेसलिस्ट’लाई देखाउनैपर्ने बानी वा फेसनको विकास हुदैंछ के त्यो सहि छ वा के त्यो जरुरी छ भन्ने पनि प्रश्न हो।

इन्डोस्कोपी ट्रेनिङ लिएका उनले जिल्लामा इन्डोस्कोपी सेवा पनि दिन्छन्

डा. निशान्त लगायत जिल्लामा काम गर्ने सबै जीपीको ३ वर्षे कोर्समै रेडियोलोजीको पोस्टिङ हुन्छ, हामी सबैले अल्ट्रासाउन्ड सेवा दिइरहेका छौं, कतिले त्यसपछी थप केही महिना, वर्षको तालिम लिएका छन्, उनीहरुले झन राम्रो सेवा दिइरहेका छन्। कतिले इन्डोस्कोपी, इकोकार्डियोग्राफीको तालिम लिएका छन् र जिल्लामा नै त्यो सेवा दिइरहेका छन्। कतिले डायबेटिज, हाइपरटेन्सन सम्बन्धी, कतिले मानसिक रोग सम्बन्धी, कतिले पाठेघरको शल्यकृया (एब्डोमिनल वा भजाइनल हिस्टेरेक्टोमी) सम्बन्धी, कतिले हाडजोर्नीका सामान्य शल्यकृया सम्बन्धी तालिम लिएका छन्, तिनले आआफ्ना ठाँउमा त्यही सम्बन्धी स्तरिय सेवा दिइरहेका छन्।

केही अघी आफ्नो विरामी जचाउन टिचिङ अस्पताल, महाराजगन्ज जाँदा टिकट काट्ने ठाउँमा "तपाईको के सम्बन्धी समस्या हो?" भनेर टिकट काट्ने कर्मचारीले सोध्दैथिए, अनि पेटको हो, छातीको हो, नसाको हो भन्यो भने मेडिसिनको काट्ने, डल्लाडल्ली छ भन्यो भने सर्जरीको काट्ने, अनि स्त्रीसम्बन्धी हो भन्यो भने गाइनेको काट्ने, यस्तै यस्तै गर्दैथिए। यो हाम्रो नेपालभरीकै चलन हो। अब भन्नुस् पेटको समस्या भनेर मेडिसिनको डाक्टरलाई देखाउन जाने मध्ये कती मेडिसिनकै डाक्टरले हेर्नुपर्ने समस्या हुन्छन् होला? कती सर्जरीले हेर्ने, कती गाइनेले हेर्ने, कती साइकाइट्रीले हेर्ने, कती जीपीले हेरे पुग्ने खाले समस्याहरु नि होलान्। तर हैन हामीलाई टाउको दुखे न्युरोलोजिस्ट वा न्युरोसर्जनलाई नै भेट्नुपर्छ, मुटु दुखे गंगालाल नै पुग्नुपर्छ, अरु सामान्य तरिकाले जाँचे, प्रोटोकल अनुसार उपचार अघी बढाए त हामीलाई चित्तै बुझ्दैन।

यो अन्धाधुन्द चलेको स्वास्थ्य प्रणालीको उच्चतम नमूना हो।

विकसित देशको स्वास्थ्य सेवा लिएकाहरुलाई अनुभव होला, त्यहाँ कुनै पनि समस्याको लागि पहिले आफ्नो जीपीलाई भेट्नुपर्ने हुन्छ, अनी आवश्यकता अनुसार उसले रिफर गरेर मात्र सम्बन्धित विशेषज्ञलाई भेट्न पाइन्छ। विदेशका जीपी भन्दा नेपालका जीपीहरु भिन्न छन्, उनीहरुको कामको दायरा झन ठुलो छ। विदेशका जीपीहरु अप्रेशन गर्दैनन्, हाम्रोमा माटोको आवश्यकता अनुसार सर्जिकल सीप भएका जीपीहरु छन्, विशेषगरी सिजेरियन अप्रेसन। नेपालको आमामृत्‍यु दर घट्नुको एउटा प्रमुख कारण जटिल प्रसुतीहरुको लागि सिमित स्रोत साधनमा पनि जिल्ला अस्पतालहरुमा नै जीपीहरुले सिजेरियन अप्रेशन सेवा प्रदान गर्नु हो। यसका साथै जीपीहरुले विशेषज्ञहरु र टर्सियरी केयर अस्पतालहरुबाट गएका विरामीहरुलाई निरन्तर स्वास्थ्य सेवा दिने काम पनि गर्छन् र आवश्यकता अनुसार विरामीलाई सम्बन्धित विशेषज्ञकोमा रिफर गर्ने काम पनि गर्छन्। साथै अस्पतालमा आएको विरामी शुरुमा हेर्ने डाक्टर भएकोले इमर्जेन्सी अवस्थाको विरामीको महत्वपूर्ण र जीवन बचाउने उपचारको नेत्रित्व पनि जीपीले नै गर्छ।

नेपालमा स्पष्ट नीतिनियम र कार्यन्वयनको अभावमा देशको लागि कति जीपी चाहिने, कति कस्ता रोगका विशेषज्ञ चाहिने, कसलाई कहाँ पठाउने भन्ने नै गन्जागोल छ। मेडिकल विधार्थीहरुमा पनि जीपी, प्राइमरी केयरमा भन्दा पनि स्पेसलिस्ट र सुपर स्पेसलिस्ट बन्ने चाहना बढ्दो छ। हुन त यो उनीहरुको व्यक्तिगत चाहना हो तर सरकारले आफ्नो जनसंख्या र स्वास्थ्य स्थिती अनुसार कुन विशेषज्ञ कति चाहिन्छ र कति पढाउने भन्ने नीति राख्नु जरुरी हुन्छ। नत्र भविष्यमा जिल्ला अस्पतालमा कार्डियोथोरासिक सर्जनले हर्नियाको अप्रेशन गरेर बस्नुपर्ने अवस्था नआउँला भन्न सकिन्न।

जिल्लामा काम गर्ने डाक्टरहरुको कुरा गर्दा एनएसआइले जीपी लगायत एसबीए ट्रेनिङ लिएको मेडिकल अफिसर, एनेस्थेटिक एसिस्टेन्ट र ओटी मेनेज्मेन्ट ट्रेनिङ पाएको स्टाफ नर्सको टिम पठाएर सहयोग गरेको जिल्ला अस्पतालहरुको प्रगती विवरण अन्य जिल्ला अस्पतालहरुको भन्दा धेरै राम्रो देखिएको छ, यो तथ्यांकले नै देखाएको कुरा हो। यो कसरी सफल हुन सम्भव भयो भनेर पनि विश्लेषण गर्नुपर्ने देखिन्छ। जीपी एक्लै हुँदैमा सबै सम्भव हुने हैन, उसको लागि सहयोगी टिम, आवश्यक औजार, उपकरण, भौतिक पूर्वाधारहरु पनि हुनु जरुरी हुन्छ। साथै जीपी लगायत अन्य स्वास्थ्यकर्मीहरुको स्तरिय तलबको कुरा पनि आउछ। सरकारले अहिले पीजी स्कोलरसीपमा पढाएर बोन्डमा विशेषज्ञ डाक्टरहरुलाई करारमा गाउगाउका जिल्ला अस्पतालहरुमा यति नै तलबस्केलमा खटाएर एनएसआईको सहयोगमा निकालेको जस्तो रिजल्ट निकाल्छु, त्यही स्तरको स्वास्थ्य सेवा दिन्छु भन्ने सोचेको छ भने त्यो गलत हुनेछ। एनएसआईले दिएको मोडल राम्रो छ भन्ने, जीपी चाहिन्छ भन्ने तर जिल्लामा जीपीलाई वा अन्य विशेषज्ञहरुलाई टिकाउन के के गर्नुपर्छ भन्ने कुरा चाँही नदेख्ने पदाधिकारीहरुलाई के भन्नु खै?

नेपाल जस्तो अविकसित मुलुकमा हाम्रो जस्तो सर्जिकल जीपीको सहि तरिकाले सरकारी सिस्टमले नै अपनत्व ग्रहण गरेर जिम्मेवारी लिएर उनीहरुको लागि काम गर्ने वातावरण मिलाउन सक्यो भने स्वास्थ्य क्षेत्रको विशेषगरी दुर्गम र पिछडिएको क्षेत्रका जनताले स्तरिय स्वास्थ्य सेवा पाउनेमा कसैको दुई मत नहोला।

बाँकी पढ्नुहोस् >>

विपन्न विरामी सहयोग कोष, २०७४ सालमा।

Add caption

२०७४ साल वैशाख देखी २०७५ वैशाखसम्ममा विपन्न विरामी सहयोग कोषबाट विरामीको उपचार लगायत विभिन्न काममा गरिएका सहयोगहरुको विवरण- 

सुनिता विक, २ वर्ष, प्युठान                                                                                 रु. ४,४००

कडा खालको निमोनिया भएर बुटवल रिफर गरिएको

शिव बहादुर केएम ३५ वर्ष, रातामाटा, प्युठान                                                     रु. ११,०००

निमोनिया र अत्यधिक रक्सी सेवनको समस्या (जिल्ला अस्पतालमै उपचार भएको)

राधा विक २७ वर्ष, मरन्ठाना, प्युठान नपा-९,                                                      रु. २२०० (६००+६००+५००+५००)

कडा मानसिक रोगको नियमित औषधीको लागि

वीर बहादुर नेपाली, प्युठान                                                                                   रु. ८,००० 

हड्डीको पुरानो संक्रमणको लागि भरतपुर अस्पताल रिफर गरिएको

विपना श्रेष्ठ, ९ वर्ष, मल्लरानी-३, प्युठान,                                                              रु. ५,०६०

क्षयरोग, निमोनिया, छातीमा पानी जमेको समस्याको लागि उपचार भएको

अन्जली परियार, ४ वर्ष, प्युठान न पा-८,                                                               रु. ८,०००

हातको हड्डी भाँच्चिएको रड हालेर जिल्लामै अप्रेशन गरेको, जिल्लामा पहिलो पटक गरिएको

अर्जुन केसी, झिम्रुक-३, प्युठान                                                                               रु. ३,०००

छाला प्रत्यारोपण गरिएको, जिल्लामै अप्रेशन भएको

तराईमा बाढीपीडितहरुको सहयोगको लागि DSON (Doctors Society of Nepal) बाट संचालित शिविरलाई दिईएको                                                                                               रु. ४०,०००

विमला परियार १२ वर्ष,लिवाङ-३, प्युठान                                                              रु. २६,०००

दाहिने खुट्टामा हड्डीको पुरानो संक्रमण, भरतपुर अस्पताल रिफर गरिएको

विनोद घर्ती मगर, १० वर्ष, प्युठान                                                                          रु. ८,०००    

नाक भित्र मासु पलाएको समस्याको लागि चितवन पठाएको

रोमे सार्की ५६ वर्ष प्युठान नगरपालिका ८,                                                          रु. २,०००

फोर्नियर्स ग्याङग्रीन (Fourneir’s gangrene), जिल्लामै उपचार भएको

भुन बहादुर नेपाली, ४९ वर्ष, झिम्रुक गापा-१, प्युठान                                             रु. ८,०००

ढाड मुनी पारालाइसिस भएको विरामी (काठमाण्डौबाट एयर मेट्रेस मगाएर दिएको)

सिमा पुन, ३९ वर्ष अरेश-४, रोल्पा                                                 रु. ८६० (रक्तदानको लागि)

पेनसाइटोपेनिया(Pancytopenia) रगतका सबै खाले कोषहरु कम हुने रोग नेपालगंजबाट उपचार गराउने पैसा सकिएर फर्केको विरामी

कृष्ण दमाइ, ४० वर्ष, उदयपुरकोट, प्युठान                                                               रु. ८०००

छातीको सिटी स्क्यान गर्नको लागि सहयोग दिई पठाईएको

रमेश सार्की २० वर्ष, गोठगाँउ, रामेछाप                                           रु. ६,०००+८,०००+ ६,००० + ६,०००

हेपाटाइटिस बी र कलेजो बिग्रेको विरामी, नियमित औषधी सेवनको लागि सहयोग गरिदै आएको

रुपलाल पुन, ३४ वर्ष, सल्यान                                                                                 रु. १५,०००

कालाजार रोग पत्ता लागे पनि उपचार खर्चको अभावमा घर फर्किएको, सल्यान जिल्ला अस्पतालका जीपी डा. प्रदीप शर्माको समन्वयमा सहयोग गरी बुटवल रिफर गरिएको

ईन्द्रम शाही, ३ वर्ष, स्वर्गद्वारी नपा-४, प्युठान                                                      रु. १,५००

पोलिएको हातको जिल्ला अस्पतालमै उपचार भएको

करीश्मा थापा, ११ वर्ष, झिम्रुक गापा-७, प्युठान                                                     रु. ६,०००

हातको हड्डी भाच्चिएर भरतपुर अस्पताल रिफर गरिएको

सोमे घर्ती, ५ वर्ष, प्युठान                                                                                       रु. ५,०००

निमोनिया भएर दुवै फोक्सोमा पानी जमेको विरामी आम्दा बुटवल रिफर गरिएको

छोटु नेपाली ४ वर्ष ऐरावती-४, प्युठान                                                                  रु. ३०,०००

टाउकोको समस्याको कारणले बुटवल रिफर गरिएको

हरी बहादुर नेपाली, ४६ वर्ष, ऐरावती गापा-६, बिजुली                                            रु. १०,०००

३५ वर्ष पुरानो हर्निया पैसा अभावका कारण अप्रेशन नगराइ बसेका, जिल्ला अस्पतालमा नै अप्रेशन गरिएको

साजन विक ११ वर्ष, झिम्रुक गापा-५, ओखरकोट, प्युठान                                      रु. ८,०००

हातको हड्डी भाँच्चिएको अप्रेशन जिल्लामै गरिएको

केशवराज बस्याल, प्युठान                                                                                    रु. १०,०००

हर्नियाको अप्रेशन जिल्लामै गरिएको

कृष्ण दमाई, ४० वर्ष, उदयपुरकोट, प्युठान                                                             रु. ८,०००

छातीको सिटी स्क्यानको लागि बुटवल रिफर गरिएको

रेशमी केएम, ३० वर्ष, प्युठान                                                                                 रु. १०,०००

देब्रे खुट्टाको दुवै हड्डी भाँच्चिएको, भरतपुर सरकारी अस्पताल रिफर गरिएको

कर्णदेवी पुन, नौबहिनी गापा-२, लिगा, प्युठान                                                         रु. १०,०००

हर्नियामा आन्द्रा अड्केको अवस्थाको अप्रेशन गरी आन्द्रा काटेर जोडेको, हर्निया अप्रेशन गरेको, यस्तो खालको ठुलो अस्प्रेशन जिल्ला अस्पतालमै पहिलो पटक भएको।

मनोज झाँक्री, ९ वर्ष, नौबहिनी गापा-३, खवाङ, प्युठान                                            रु. ८,००० 

हातको हड्डी भाँच्चिएको अप्रेशन जिल्ला अस्पतालमै गरिएको

बीना बस्नेत, कपुरकोट गापा-६, सल्यान                                                                रु. १०,०००

स्टेरोइडले काम नगर्ने खालको कडा नेफोटिक सिन्ड्रोम (म्रिगौलाको समस्या)को लागि काठमाण्डौ रिफर गरिएको

ईश्वर घले, ३६ वर्ष, नवलपरासी                                                                               रु. ५,०००

फैलिएको क्षयरोग, रक्सी सेवन, सेप्सिसको कारणले जिल्ला अस्पतालमा मृत्‍यु भएको तर शव घरसम्म लैजान रकम अभाव भएकोले सहयोग गरिएको।

महिला                                                                                                                     रु. ३,०००

आगोले जलेर उपचारको क्रममा मृत्‍यु भएको

बाटुली केएम, २० वर्ष, प्युठान                                                                                 रु. १५,०००

रियुमाटिक हार्ट डिजिज (मुटुको भल्भ सम्बन्धी रोग) पैसा अभावमा अप्रेशन नगराई बसेको, कागजपत्र बनाएर सहयोग गरी गंगालाल मुटु अस्पताल पठाइएको

नेमबहादुर घर्ती, १० वर्ष, प्युठान                                                                            रु. ५,०००

भीरबाट लडेको विरामी, रिफर गरी पठाइएको

पवित्रा के एम, ४६ वर्ष, प्युठान                                                                              रु. ५,०००

निमोनिया, सेप्टिक शक, बुटवल रिफर गरिएको

पूर्ण बहादुर केसी, ५३ वर्ष, गौमुखी गापा-४, प्युठान                                              रु. ५,०००

फोक्सोमा पीप जमेको, छातीमा पाइप हालेर जिल्ला अस्पतालमै उपचार भएको

लिले घर्ती, ४९ वर्ष, सिर्प, रोल्पा                                                                             रु. ५,०००

फोक्सोमा पीप जमेको, छातीमा पाइप हाली जिल्ला अस्पतालमै उपचार गरिएको

तारा ग्वाम मगर, ११ वर्ष, मान्डवी गापा-२, प्युठान                            रु. ५२,००० (विभिन्न समयमा गरी)

फोक्सो र कलेजोमा ठूला फोकाहरु (हाइडटीड सिस्ट/Hydatid Cyst) भएको, २ वर्षअघी नै रोग पत्ता लागे पनि पैसा अभावमा उपचार नगरी बसेको, शुरुमा बुटवल पठाइएको, पछी अप्रेशनका लागि मनमोहन कार्डियोथोरासिक सेन्टर काठमाण्डौ पठाईएको

घन्द्र योगी, ४२ वर्ष, दाखा-१, प्युठान                                                                      रु. १,५००

रक्सीको कारणले दिमागमा समस्या भई हिंड्न, उभिन समस्या भएको

पदम केएम, २२ वर्ष, प्युठान नपा-८                                                                        रु. २२,५००

तिघ्राको हड्डी भाँच्चिएकोले उपचारको लागि भरतपुर अस्पताल रिफर गरिएको, एम्बुलेन्सको भाडा तिरिएको।

विभिन्न विरामीहरुका लागि फार्मेसीबाट औषधीहरु किनेको                                  रु. १०,०३५

यो कोषबाट २०७४ सालभरीमा विभिन्न विरामीहरुलाई गरेर रु. २,८६,३९५ रकम सहयोग गरियो। म प्युठान जिल्ला अस्पताल आएर यो कोष शुरु गरिसकेपछी गरिएको सहयोग रकम भने रु. ६,९८,३०५ पुगिसकेको छ। यो कोषमा अहिले पनि रु. १,६०,४३२ बाँकी छ।

ससानो रकमको अभावमा निको हुनसक्ने रोगले पनि मान्छेले ज्यान गुमाएको वा पीडामा बस्नु परेको देखेर त्यसमा केही राहत दिन सकिन्छ कि भनेर यो 'विपन्न विरामी सहयोग कोष' शुरु गरिएको हो। पहिलेपहिलेका लेखहरुमा पनि यो कोषको उद्देश्य, कस्ता विरामीहरुलाई लक्षित गरिएको हो भनेर लेखिसकेको छु।

यो कोषबाट प्युठानका साथै रोल्पा, सल्यान, रामेछाप, ओखलढुंगा, नवलपरासी जिल्लाका विरामी साथै तराईका बढी पीडित जनताले पनि सहयोग पाएका छन्।

यो कोषमा धेरै जनाले समय समयमा र केहीले नियमितरुपमा नि:स्वार्थ भावनाले सहयोग गर्नु भएको छ। धेरैले आफ्नो नाम प्रकाशित नगरिदिनुहोला भन्ने अनुरोध गर्नुभएकोले दाताहरुको नाम समावेश गरेको छुइनँ। सबै सहयोगीहरुलाई हृदयदेखी नै धेरै धन्यवाद।

कतिले ठुलो ठाउँको ठुलो अस्पतालमा विरामी पुर्याउने बेलामा विरामीलाई बसपार्कसम्म लिन जाने, त्यहाबाट अस्पताल पुर्याउने, अस्पतालको बसाइको दौरान विरामी र उनका आफन्तलाई आफ्नो अमूल्य समय दिएर सहयोग गर्ने काम गर्नुभएको छ। गाँउका विपन्न विरामी जसका शहरमा कोही आफन्त छैनन्, चिनेका मान्छे छैनन्, ठूला अस्पतालमा बोलिदिने कोही हुन्नन्, तिनका लागि उहाँहरुको यो सानो सहयोग पनि ठुलो हुनजान्छ र उपचार सहज हुनेगर्छ र दुर्गमका ती विरामीले विरानो शहरमा पनि आफ्नोपन महसुस गर्ने गर्छन्। विरानो ठाउँमा आफ्नो मान्छेलाई झैं न्यानो सत्कार दिनुहुने सबै भोलेन्टियर साथीहरुलाई धेरै धन्यवाद। 

विपन्न विरामीहरुको उपचार गर्ने क्रममा प्युठान जिल्ला अस्पतालका सम्पूर्ण स्टाफहरु, बुटवल, चितवन, किर्तीपुर, काठमाण्डौका विभिन्न अस्पतालहरु(आम्दा अस्पताल, क्रीमसन अस्पताल, भरतपुर अस्पताल, किर्तीपुर अस्पताल, टिचिङ अस्पताल, मनमोहन कार्डियोथोरासिक सेन्टर आदी), त्यहाँका डाक्टरहरु, स्टाफहरुबाट भएको सहयोगको लागि धन्यवाद दिन चाहन्छु। साथै नेपाल सरकारले दिने गरेको नि:शुल्क औषधी (भनेजती उपलब्ध नहुने भए पनि) र कडा रोगहरुको नि:शुल्क उपचार सेवाले पनि धेरै सहयोग पुर्याएको छ।  

प्युठान जिल्लामा स्वास्थ्य बीमा सेवा लागू भईसकेको अवस्थामा अब यो कोषको रकम विपन्न विरामीको उपचारका साथसाथै विपन्न परिवारहरुको स्वास्थ्य बीमामा पनि प्रयोग गर्ने निर्णय गरेको छु। यस अन्तर्गत सरकारले तोकेको विपन्नको सूचीमा नपरेका, दीर्घ रोगी, जेष्ठ नागरिकहरुलाई प्राथमिकता दिइने छ।

अन्तमा, यो कोष पूर्णरुपमा विश्वासको आधारमा चलेको कोष हो। मेरो कामलाई विश्वास गरेर सहयोगी भावना राखी अहिलेसम्म विभिन्नरुपमा साथ दिनुभएका सम्पूर्ण महानुभावहरुलाई मेरो व्यक्तिगत र मेरा विरामीहरुको तर्फबाट धेरै धेरै धन्यवाद दिन चाहन्छु।

बाँकी पढ्नुहोस् >>