मधुमेह सम्बन्धी जानकारी - बाँकी अंश

मधुमेहका लक्षणहरु के-के होला भनेर कसैलाई पनि सोध्दा बढि भोक लाग्ने, बढि प्यास लाग्ने, बढि पिसाब लाग्ने भन्ने उत्तर पाइन्छ। तर ती भनेका पछिका वा रोगले बढि नै असर गरिसकेपछिका लक्षणहरु हुन्। त्यसैले रोगलाई पहिले नै समाएर त्यसका जटिलताहरुबाट आफूलाई बचाउनका लागि यसका सुरुका लक्षणहरु थाहा पाउनुपर्ने हुन्छ। अन्य दिर्घरोगहरुमा जस्तै यसमा पनि शुरुमा केहि पनि लक्षणहरु नदेखिन सक्छ। त्यस्तो बेलामा अघिल्लो पोष्टरमा भनिएका मध्ये मधुमेह हुनसक्ने सम्भावना भएका कुनै अवस्था वा समस्या भएमा आफूलाई मधुमेह भए नभएको जाँच गर्नुपर्छ।

के मधुमेह निको पार्न सकिन्छ त?
सकिदैंन। उचित रेखदेख र उपचारबाट यसलाई नियन्त्रणमा मात्र राख्न सकिन्छ र एक पटक यो रोग लागिसकेपछि हाम्रो प्रयास पनि यसलाई नियन्त्रणमा राखेर यसका कारणले अन्य अंगहरुमा जटिलता नआओस् भन्ने नै हुन्छ न कि चमत्कारिक रुपमा यसलाई ठिक पार्ने, जुन सम्भव पनि छैन र यसका विरामी र सामान्य व्यक्तिहरुले पनि यो बुझ्नु अति जरुरी छ।

त्यसोभने यस्तो महामारीको रुपमा फैलिदै गरेको दीर्घरोगबाट बच्ने कुनै उपाय छैन त? त्यसो होइन। यदी तपाईं मधुमेह हुनसक्ने सम्भावित सूचीमा पर्नुहुन्छ भने तल दिइएका उपायहरु अपनाएर यो रोग लाग्ने सम्भावनालाई धेरै कम गर्न सक्नुहुन्छ। यसमा पेटको गोलाई (नाइटोको वरीपरिको)/Abdominal Girth अति महत्वपूर्ण हुन्छ। यसको नाप पुरुषहरुमा ९० सेमी भन्दा कम र महिलाहरुमा ८० सेमी भन्दा कम राख्नुपर्छ। यी उपायहरु स्वस्थ जीवन शैलीका तरिकाहरु हुन्, जुन रोग लागेपछि वा रोग लाग्ने सम्भावना देखिएका व्यक्तिहरुले मात्र नभई सबैले अपनाउनु फाइदाजनक हुन्छ।

मधुमेह नियन्त्रणका उपलब्ध विधिहरु निम्न हुन्। ध्यान दिनुहोस्- औषधी र इन्सुलिन यसको पाचौं नम्बरमा परेको छ र पहिले नम्बरमा शिक्षा र ज्ञान छ। मधुमेह, उच्च रक्तचाप जस्ता दीर्घरोगहरुमा रोग लागेर उपचार गर्नुभन्दा पहिले नै रोगका बारेमा जानकारी ज्ञान लिएर त्यसलाई लाग्नै नदिने उपायहरु अपनाउनु बुद्धिमानी हुन्छ।

नियमित व्यायामले शरीरमा इन्सुलिनको कार्य प्रभावकारिता बढाई रगतमा चिनीको मात्रा नियन्त्रणमा राख्छ। त्यस्तै शरीरको तौल नियन्त्रणमा राख्ने र शरीरलाई स्फूर्त राख्ने गर्छ।

मधुमेह रोग एउटा भएपनि शरीरका धॆरै अंगहरुमा यसले असर गर्छ। त्यसैले नियमित रुपमा रगतमा चिनीको मात्रा जाँचेर मात्र यसको असर र अवस्थाका बारेमा थाहा पाउन सकिदैंन। पोष्टरमा भनिएजस्तै नियमित समयमा मृगौला, आँखा, मुटु, खुट्टा आदीको जाँच गरिरहनुपर्छ।

मधुमेहका विरामीहरुमा आपतकालीन र दीर्घकालीन गरी दुई थरीका जटिलताहरु देखिनसक्छन्। चिनीको मात्रा अचानक कम हुनु/Hypoglycemia र बढि हुनु/Diabetic KetoAcidosis (DKA) or HyperOsmolar Non-Ketotic coma (HONK) ले विरामीको ज्यान पनि जानसक्छ। त्यसैले विरामी र उसका परिवारले यस्ता अवस्थाका लक्षण र त्यस्तो बेलामा गर्नुपर्ने उपचारका बारेमा जानकारी लिइराख्नुपर्छ। कहिलेकाही चिनीको मात्रा कम हुँदा र बढि हुँदाको अवस्थाका लक्षणहरु छुट्टयाउन गाह्रों हुनसक्छ, त्यस्तो बेलामा चिनीको मात्रा कम भएको ठानेर ग्लुकोज पानी वा गुलियो कुरा खानुपर्छ, किनकी चिनी कम हुने अवस्थाले विरामीको ज्यान तुरुन्तै जानसक्छ भने बढि हुने अवस्थामा त्यस्तो स्थिती आउन केही घण्टा वा दिन लाग्नेगर्छ साथै चिनीको मात्रा बढि भैरहेको बेलामा थप केही बढि भएमा खासै फरक पर्दैन तर चिनीको मात्रा कम हुँदा क्षणभरमा ज्यान जानसक्छ।

दीर्घकालीन रोगहरुमा धुम्रपान जस्ता कुलतले समस्या र जटिलताहरुलाई बढाउने छिटो ल्याउने काम गर्छ।

त्यसैले त्यस्ता कुलतहरुलाई चटक्कै छोडेर स्वस्थ जीवन जीउनु नै बुद्धिमानी हुन्छ।

बाँकी पढ्नुहोस् >>

मधुमेह सम्बन्धी जानकारी

'विश्व मधुमेह दिवस' नोवेम्बर १४ को उपलक्ष्यमा यही मङ्सीर ४ गते भरतपुर अस्पतालको प्रांगणमा 'मधुमेह सम्बन्धी जानकारी मुलक कार्यक्रम' राखिएको थियो। शिक्षण अस्पताल/IOM, काठमाडौंका प्राध्यापक डा. प्रदीप श्रेष्ठको नेतृत्व र भरतपुर अस्पतालका केही मेहेनेती साथीहरुको सहयोगमा गरिएको यो कार्यक्रममा मधुमेह रोगका बारेमा विभिन्न सामान्य तर महत्वपूर्ण जानकारीहरु दिइएको थियो। कार्यक्रममा मधुमेह सम्बन्धी थुप्रै जानकारीमुलक पोष्टरहरु राखिएका थिए। ती पोष्टरहरुलाई म यो ब्लगमा क्रमैसँग प्रकाशित गर्नेछु।

मधुमेह चिनी बढी खानाले वा गुलियो कुरा धेरै खानाले हुन्छ भन्ने भ्रम धेरैलाई छ, जुन सत्य होइन। यो रोग पोस्टरमा भनिए झै इन्सुलिन/Insulin को कमी वा भएको इन्सुलिनले काम गर्न नसकी रगतमा चिनीको मात्रा सामान्य भन्दा बढी भएर लाग्ने गर्छ। 

माथि देखाइएको जस्तै मधुमेह ४ प्रकारको हुन्छ। आजभोलि संसारमा र हाम्रो देशमा पनि महामारीको रुपमा देखिन थालेको चाँही दोस्रो प्रकारको मधुमेह/Type 2 Diabetes हो र अबका जानकारीहरु यही दोस्रो प्रकारको मधुमेह सम्बन्धी हुन्। 

माथि भनिएका १० मध्ये कुनै पनि अवस्था वा समस्या भएको व्यक्तीलाई मधुमेह हुने सम्भावना बढी हुन्छ। र तपाईंमा माथिका कुनै १ भन्दा बढी अवस्थाहरु छन् भने त्यो सम्भावना झन् बढेर जान्छ। जस्तो तपाईंको परिवारमा मधुमेह छैन तर तपाईं मोटो हुनुहुन्छ, तपाईंको शारीरिक कृयाकलाप थोरै छ, तपाईंलाई उच्च रक्तचाप छ भने तपाईंलाई मधुमेह हुने सम्भावना धेरै नै बढी हुन्छ। 

'महिलाको डिम्बाशयमा पानी भएका गोलाहरु धेरै भएमा' भनेर Polycystic ovary syndrome (डिम्बाशयमा पानीका फोकाहरु हुने सिन्ड्रोम) लाई भन्न खोजिएको हो, जसमा पनि मधुमेह हुने सम्भावना बढी हुन्छ। 

क्रमश:

बाँकी पढ्नुहोस् >>

औषधीको प्रयोग द्वारा गरिने सुरक्षित गर्भपतन/ Medical Abortion

यस्तो लोगो राखिएको स्वास्थ्य संस्था मा मात्र सुरक्षित गर्भपतन सेवा प्रदान गरिन्छ। 

यस विधिबाट ९ हफ्ता(६३ दिन) भित्रको गर्भलाई सुरक्षित रुपमा गर्भपतन् गर्न सकिन्छ।

यो कसरी गरिन्छ, यो गर्दा के के कुरामा ध्यान पुर्‍याउनुपर्छ, कहाँबाट यो सेवा लिन सकिन्छ, कतिको प्रभावकारी छ आदीबारे केही चित्रहरु मार्फत बुझाउने प्रयास गरेको छु।

तालिमप्राप्त स्वास्थ्यकर्मीद्वारा सुचिक्रित स्वास्थ्य संस्थामा मात्र यो सेवा दिइन्छ। तर अनुगमन र कारवाहीको कमीको कारणले हाम्रो देशमा यी औषधीहरु सामान्य औषधी पसलहरुमा पनि सजिलै पाईन्छ। उनीहरुले राम्रो तरिकाले सबै कुराको जानकारी दिएर खाने तरिका राम्ररी बाबताइदिए त अलि ठिकै पनि हो तर विना तालिम र साधारण जानकारी हचुवाको भरमा विरामीलाई औषधी दिएर पठाउछन् र पछि कति जटिल समस्या लिएर स्वास्थ्य संस्थामा आइपुग्छन्।

तालिमप्राप्त स्वास्थ्यकर्मीद्वारा सुचिक्रित स्वास्थ्य संस्थामा महिलाको शारीरिक जाँच गरेर, प्रयोग गरिने औषधीको नराम्रो असर देखिने अवस्था छ, छैन निर्णय गरेर, पाठेघरको आकार छामेर ९ हफ्ता भन्दा कमको हो, होइन निस्चित गरेर मात्रै यो सेवा दिनु र लिनु पर्छ। साथै दोस्रो औषधी घरमा आँफैले नै लिन सकिने भएकोले त्यो कसरी, कुन बेला लिने, त्यसपछी शरीरमा के-के परिवर्तन आउन सक्छन, के भएमा खतरा हो भनी बुझेर स्वास्थ्य संस्था जाने आदी सबै कुराको जानकारी यो सेवा लिने बेलामै दिनुपर्छ, जुन साधारण औषधी पसलमा शायदै दिईन्छ।

गर्भपतनलाई परिवार नियोजनको साधनको विकल्पको रुपमा कदापी लिनु हुँदैन। त्यसैले सकेसम्म गर्भ रहन नदिनको लागि परिवार नियोजनका अस्थायी/ स्थायी साधनहरुको प्रयोग गर्नुपर्छ।

गर्भपतन गरेको १० दिन भित्र तुरुन्तै अर्को गर्भ रहनसक्ने सम्भावना भएकोले गर्भपतन गरिसकेपछी परिवार नियोजनको साधनको प्रयोग गर्नुपर्छ।

बाँकी पढ्नुहोस् >>

परिवार नियोजन (Family Planning)

सुरक्षित गर्भपतन (Comprehensive Abortion Care/ CAC) को १० दिने तालिम लिदैं गर्दा महिला स्वास्थ्य, परिवार नियोजन र गर्भपतन सम्बन्धी विभिन्न तरिका, फाइदा बेफाइदा लगायत यी सम्बन्धी विविध जानकारी र अनुभव सँगाल्ने मौका मैले पाइरहेको छु। मैले पाएका यिनै जानकारी र अनुभवहरुलाई यहाँ बाँड्ने प्रयास गरेको छु।

गर्भान्तरको लागि परिवार नियोजनका साधनहरु:

केहि वर्ष बिराएर बच्चा पाउनु आमा र बच्चाको स्वास्थ्यका लागि उत्तम छ।

परिवार नियोजन (Family Planning)
महिलाहरुको प्रजनन् अधिकार सुरक्षित राखी आमा र बच्चाको स्वास्थ्य राम्रो हुने दम्पतीबीच कहिले र कतिवटा बच्चा जन्माउने भनी भविष्यका लागि तयार पारिएको परिवार बच्चा संख्यालाई परिवार नियोजन भनिन्छ। यसका विभिन्न आधुनिक उपायहरु निम्नानुसार छन्।

कण्डम (Condom) 
कण्डम के हो?
कण्डम पुरुषले प्रयोग गर्ने पातलो रबरको खोल हो। यसभित्र भएको चिल्लो पदार्थले गर्दा पुरुषले आफ्नो लिङमा सजिलैसँग लगाउन सक्छन्। हरेक पटकको सहवासमा यो प्रयोग गरेमा गर्भ हुनबाट बचाउँछ। साथै कण्डमको प्रयोग गरेमा यौनरोग तथा एच. आई. भी. एड्स हुनबाट पनि बचाउँछ।

कण्डमले कसरी गर्भ रोक्छ?
कण्डम लगाएर सहवास गरेमा पुरुषको लिङबाट निस्कने वीर्य कण्डमको टुप्पामा जम्मा भई शुक्रकीट महिलाको पाठेघरमा पुग्न पाउँदैन। जसले गर्दा महिला गर्भवती हुदैंनन्। कण्डम एकपटक प्रयोग गरेपछि फेरी प्रयोग गर्नुहुदैंन। लगाईसकेको कण्डम सुरक्षित ठाँउमा फ्याँक्ने वा जलाउने गर्नुपर्दछ।

पिल्स (Pills) 
पिल्स के हो?

पिल्स भनेको महिलाले खाने परिवार नियोजनको एक भरपर्दो अस्थायी साधन हो। यो छोटो अवधिका लागि गर्भान्तर गर्न चाहने महिलालाई धेरै नै उपयोगी छ। यो चक्की हरेक दिन नबिराई खाने गरेमा गर्भ रहँदैन। तर यो चक्की खान छोडेमा महिलाले तुरुन्तै गर्भधारण गर्न सक्छिन्।
पिल्स एक साइकल (एक पुरिया)मा जम्मा २८ चक्की हुन्छन्। २८ चक्कीहरुमध्ये २१ वटा सेतो र ७ वटा खैरो रंगको हुन्छ। महिलाले चक्की खान छाडेपछि उनको प्रजनन् शक्ति चाँडै नै फर्कन्छ। यसबाट उनको महिनावारी चक्रमा कुनै असर गर्दैन। यदि चक्की खान छाडेपछि पनि महिलाले गर्भधारण गर्न सकेनन् भने यो समस्या पिल्स छोडेको कारणबाट नभई अन्य कुनै कारण हुनसक्छ भनी सो कुराको जाँच गराउनुपर्छ।

पिल्सले कसरी गर्भ रोक्छ?
मिश्रित चक्की (पिल्स)ले डिम्ब परिपक्व भई निस्कने क्रियालाई रोक्छ। जसका कारणले मासिक डिम्ब निष्काशन हुन पाउँदैन। साथै पाठेघरबाट निस्कने तरल पदार्थलाई बाक्लो बनाउँछ। त्यसैगरी पाठेघरको भित्री भागलाई पातलो बनाई गर्भ रहनबाट रोक्दछ।

डिपोप्रोभेरा (Depoprovera) 
डिपोप्रोभेरा के हो?
संगीनी सुईको नामले परिचित यो सुई महिलाले प्रयोग गर्ने परिवार नियोजनको एक भरपर्दो अस्थायी साधन हो। एउटा बच्चा पाइसकेपछि अर्को बच्चा केही वर्षको फरकमा पाउन चाहने महिलाले हरेक ३-३ महिनामा एक-एक पटक यो सुई लगाउने गरेमा गर्भ रहँदैन। एक पटक लगाएको सुईले तीन महिनासम्म काम गर्दछ।

डिपोप्रोभेराले कसरी गर्भ रोक्ने काम गर्छ?
१. महिलाको शरीरभित्रको डिम्बाशयबाट डिम्ब निस्कन दिँदैन।
२. पाठेघरको मुखमा हुने तरल पदार्थलाई बाक्लो बनाएर शुक्रकिटलाई पाठेघरमा पस्न दिँदैन।
३. पाठेघरभित्रको पत्रलाई पातलो बनाइदिन्छ जसले गर्दा डिम्ब टाँसिन पाउँदैन।

नरप्लान्ट (Norplant) 
नरप्लान्ट के हो?
नरप्लान्ट महिलाले प्रयोग गर्ने परिवार नियोजनको अति भरपर्दो अस्थायी साधन हो। यो महिलाको पाखुरामा राखिने गर्भनिरोधक साधन हो। यसले सात वर्षसम्म गर्भ रहन दिँदैन। यो नरम रबरजस्तो वस्तुले बनेको हुन्छ। यसमा सिन्थेटिक प्रोजेस्टेरोन (लेभोनरजेस्ट्रोल/Levonorgestrol) हर्मोन भरिएको हुन्छ। यी ६ वटा पातला लचिला क्याप्सुलहरु सलाइको काँटी जस्ता हुन्छन्। यो महिलाको पाखुराको माथिल्लो भित्री भागको छालामुनि तालिमप्राप्त स्वास्थ्यकर्मीले राखीदिन्छन्। यो राखेको २४-४८ घण्टाभित्र काम गर्न थाल्दछ। साथै यसलाई निकालेपछि महिलाको प्रजनन् शक्ति तुरुन्तै फर्केर सामान्य रुपमा काम गर्न थाल्दछ।

नरप्लान्टले कसरी गर्भ रोक्छ?
यी क्याप्सुलहरु महिलाको पाखुराको माथिल्लो भित्री भागको छालामुनि राखिन्छ। यो हर्मोन क्रमश: रसाएर शरीर भित्र रगतमा मिसिन्छ।
1. क्याप्सुलको मुखबाट निस्कने स्रावलाई बाक्लो र थोरै बनाइदिन्छ र शुक्रकीटलाई छिर्न दिँदैन।
2. पाठेघरको भित्री पत्रलाई (Endometrium/इण्डोमेट्रियम)पातलो बनाउँछ।
3. डिम्ब निष्काशन प्रक्रियालाई दबाएर (Suppression/सप्रेशन) राख्छ।
नरप्लान्ट लगाएको सात वर्षपछि स्वास्थ्य संस्थामा गई झिक्नुपर्छ।

कपर-टी (Copper-T) 
कपर-टी के हो?

लामो समयसम्म गर्भ निरोध गर्नको लागि महिलाको पाठेघरमा राखिने परिवार नियोजनको अस्थायी साधनलाई कपर-टी भनिन्छ। यो अंग्रेजी अक्षर 'T' आकारको हुन्छ र तीनैतिर तामाको मसिनो तारले बेरिएको हुन्छ। यसको तल्लो टुप्पोमा सेतो मसिनो धागो हुन्छ र धागो पाठेघरको मुख बाहिरसम्म निस्किएको हुन्छ जुन महिलाले छामेर थाहा पाउन सकिन्छ। यो तालिमप्राप्त स्वास्थ्यकर्मीले महिलाको पाठेघरमा राखिदिन्छन्। एकपटक राखेको कपर-टीले १२ वर्षसम्म गर्भ रहन दिँदैन। सन्तानको रहर पुगेका वा लामो समयसम्म बच्चा पाउन नचाहने महिलाको लागि यो उपयुक्त र निकै नै भरपर्दो साधन हो। यसमा कुनै किसिमको रासायनिक पदार्थ नहुने भएकोले यसले शरीरलाई कुनै असर गर्दैन।

कपर-टीले कसरी गर्भ रोक्छ?
कपर-टी लाई महिलाको पाठेघरमा राखेपछि शुक्रकीटलाई डिम्बसँग मिल्न दिँदैन अथवा डिम्बलाई पाठेघरमा बस्न दिँदैन।

आफ्नो लागि कुन परिवार नियोजनको साधन उपयुक्त हुन्छ भन्ने कुरा सम्बन्धित स्वास्थ्यकर्मीसँग सल्लाह गरेर निर्णय गर्न सकिन्छ। 

बाँकी पढ्नुहोस् >>