महिनावारी के हो? किन र कसरी हुन्छ? All about menstruation.

महिनावारी वा मासिकस्राव महिलाहरुमा हुने एउटा नियमित प्रकृया हो। महिलाहरु प्रजनन कृयाको लागि शारीरिक रूपमा सक्षम रहेको यो एउटा संकेत पनि हो। यस्लाई ठेट नेपाली भाषामा 'नछुने हुने' भनिन्छ, जस्को सिधा अर्थले भने झै यो हुने बेलामा महिलालाई भान्छामा छिर्न नदिने, अरुबाट टाढा राख्ने र कतिपय ठाँउमा त छुट्टै झुपडीमा बस्नुपर्ने (छाउपडी)चलन हाम्रो समाजमा अझै छ। साथै यस्तो बेला पूजा गर्न नदिने, धार्मिक कार्यमा भाग लिन नदिने र त्यसो गरे अपशकुन हुन्छ, भगवान रिसाउछन् भन्ने नि गरिन्छ। कतिले त यस्तो बेलामा पूजाआजा, व्रतमा बस्न नमिल्ने भनेर त्यसैको लागि औषधी खाएर महिनावारी पछाडि सार्ने पनि गर्छन्। हाम्रा धर्महरुले र जसको कारणले हाम्रो समाजले पनि महिलाहरुमा हुने यो एकदमै सामान्य शारीरिक प्रकृयालाई अझै सामान्यरुपमा लिईसकेको देखिदैन। स्वयम् महिलाहरुले पनि प्रजनन शिक्षाको कमिले गर्दा यस्लाई सजिलोरुपमा लिन सकिरहेका हुँदैनन्।

मासिकस्राव वा ‘महिनावारी हुनु’ भनेको महिलाको बाहिरी प्रजनन अङ योनीबाट लगभग हरेक २८दिनमा ३-५दिनसम्मको लागि रगत बग्ने प्रकृया हो। महिनावारी शुरु हुने उमेर(१३-१४वर्ष) Menarche र महिनावारी रोकिने उमेर(४५-५५वर्ष) Menopauseको वरीपरीका केही वर्षहरुमा यो चक्र केही अनियमित हुनु सामान्य मानिन्छ नभए बीचका अवधीमा सामान्य अवस्थामा यो चक्र एकदमै नियमित हुन्छ।

वास्तवमा भन्ने हो भने महिलाहरुको प्रजनन उमेर (लगभग१३-५५ वर्षको उमेर) यही चक्रमा घुमेको हुन्छ, जुन प्राय: २८दिनको हुन्छ। यो किन र कसरी हुन्छ भनेर सरल भाषामा जान्ने प्रयास गरौं। यसको लागि पहिले यो बुझ्न चाहिने केही शब्दहरु र तिनका अर्थ जानौं।

• महिलाहरुको शरीरमा मुख्य दुई महिला हर्मोन वा केमिकल बन्ने गर्छ; एस्ट्रोजन (Estrogen) र प्रोजेस्टेरोन (Progesterone)
• मस्तिष्कको तल्लो भागमा रहने पिट्युटरी (Pituitary) ग्रन्थीबाट निस्कने अर्को दुई हर्मोन; एल एच (LH- Luteinizing Hormone) र एफ एस एच् (FSH- Follicle Stimulating Hormone) 
• महिलाको भित्री प्रजनन अङ्हरु; पाठेघर(Uterus) र डिम्बाशय(Ovary)

डिम्बाशय, जसबाट हरेक महिनावारीको लगभग मध्यभागमा एउटा डिम्ब(Ovum) निस्कने गर्छ।

पाठेघर, जस्मा डिम्बाशयबाट निस्किएको डिम्ब गएर फर्टिलाइजेसनको लागि शुक्रकिट(sperm)को प्रतिक्षामा १२-२४घण्टासम्म रहन्छ र केही गरी फर्टिलाइजेसन भएमा त्यसलाई हुर्काउने बढाउने गरेर भ्रुण बनाउने काम हुन्छ।

• फर्टिलाइजेसन(Fertilisation) भनेको डिम्ब र शुक्रकिट मिलेर जाइगोट भ्रुण बन्ने प्रकृया हो।

अब महिनावारी चक्रको कुरा गरौं।

रगत बग्न शुरु गर्ने दिनलाई पहिलो दिन मानेर यो चक्र प्राय: २८ दिनको हुन्छ। यसलाई दुई भागमा बाढ्न सकिन्छ। यसको मध्य भागतिर डिम्बाशयबाट डिम्ब निस्कन्छ, जस्लाई ओभ्युलेसन(Ovulation) भनिन्छ, यस्लाई आधार मानेर यो अवधीलाई दुई भाग लगाउन सकिन्छ। ओभ्युलेसनभन्दा अघिको अवधी फोलिक्युलर अवधी(Follicular phase) र ओभ्युलेसनभन्दा पछीको अवधी लुटियल अवधी(Luteal phase)।

नयाँ चक्रको शुरुवातसँगै पिट्युटरी ग्रन्थिबाट निस्कने एफ एस् एच्(FSH) हर्मोनको प्रभावले गर्दा डिम्बाशयमा रहेका डिम्ब बन्ने खालका कोषहरु विस्तारै विकसित हुँदै फोल्लिकल(follicle)बन्छन्। यी केही फोल्लिकलहरु मध्ये हरेक चक्रमा एउटा मात्र फोल्लिकल डिम्ब बन्नको लागि छानिन्छ, जुन अझै विकसित हुँदै ग्राफियन फोल्लिकल(Graffian follicle)बन्छ। यो ग्राफियन् फोल्लिकलले एस्ट्रोजन हर्मोन बनाउछ, जसले पाठेघरको भित्री तह इन्डोमेट्रियम(Endometrium)लाई कोषहरुको तह थपेर बाक्लो बनाउने, रक्तनलिहरु बढाएर रगतको साथमा अक्सिजन, पोषण पुर्याउने काम गर्छ। जती दिनहरु बित्दै जान्छ त्यती ग्राफियन फोल्लिकल ठुलो हुँदै जान्छ(२०-२६मीमीसम्म), त्यस्ले निकाल्ने एस्ट्रोजन हर्मोनको मात्रा शरीरमा बढ्दै जान्छ र उक्त हर्मोनको प्रभावले पाठेघरको भित्री तह नि बाक्लो हुँदैजान्छ।

यो अवधीभर एस्ट्रोजन हर्मोनले पिट्युटरीबाट हुने एल एच्(LH) हर्मोनको उत्पादनलाई नेगेटिभ फिड्ब्याक दिएर दबाएर राखेको हुन्छ। यो चक्रको लगभग बीचमा पुगेपछी, ग्राफियन् फोल्लिकल पूर्ण विकसित भैसकेपछि अचानक एउटा परिवर्तन हुन्छ, जसले गर्दा एस्ट्रोजन हर्मोनले यसअधी नेगेटिभ फिड्ब्याक गरेको दबाएको एल एच्(LH) को उत्पादनलाई अबबाट पोजिटिभ फिड्ब्याक दिएर बढाउन पो थाल्छ। यो पोजिटिभ फिड्ब्याकको कारणले यो बेला महिलाको शरीरमा एल एच्(LH) हर्मोनको मात्रा १० गुणासम्म बढ्नेगर्छ। यो प्रकृयालाई मिड साइकल एल एच् सर्ज(Midcycle LH surge) भनिन्छ। यो एउटा महत्वपूर्ण प्रकृया हो, यसको लगभग ३६ घण्टापछी डिम्बाशयमा विकसित ग्राफियन फोल्लिकल फुटेर डिम्ब निस्कन्छ। यसरी निस्किएको डिम्ब फेलोपियन ट्युब(Fallopian tube)को बाटो भएर पाठेघरको भित्री भागमा गएर बस्छ। यो बेलामा अर्को परिवर्तन पनि हुन्छ, डिम्ब निकिएपछी बाँकी रहेको ग्राफियन् फोल्लिकल, जस्लाई अब कर्पस लुटियम(Corpus luteum)भनिन्छ, बाट एस्ट्रोजनको सट्टा अर्को महिला हर्मोन प्रोजेस्टेरोन (progesterone) हर्मोन धेरै निस्कन थाल्छ। र यही विन्दुबाट महिनावारीको अर्को भाग लुटियल अवधी(Luteal phase)पनि शुरु हुन्छ।

यस्पछी केही दिनसम्म लगातार बढीरहने प्रोजेस्टेरोन हर्मोनले गर्दा पाठेघरको भित्री भागलाई झन बाक्लो हुने, त्यस्मा ग्रन्थिहरु बढ्दै जाने, त्यसका रक्तनलिहरु लामो तर घुमाउरा हुँदै जाने हुन्छ। यो सबै परिवर्तनको कारण पाठेघर डिम्ब र शुक्रकिट मिलेर बन्ने जाइगोट(zygote)लाई बचाउन र विकास गर्न तयार भैरहेको हुन्छ। साथै प्रोजेस्टेरोन हर्मोनले पिट्युटरी ग्रन्थीलाई अरु एल एच्(LH) हर्मोन बनाउनबाट पनि रोक्छ, जस्ले गर्दा शरीरमा एल एच् हर्मोनको मात्रा एक्कासी घट्न शुरु हुन्छ। यदी डिम्ब र शुक्रकिट बीच मिलन (फर्टिलाइजेसन) हुनसकेन भने प्रोजेस्टेरोन हर्मोन बनाइरहेको कर्पस लुटियम मर्दै जान्छ र प्रोजेस्टेरोन र एस्ट्रोजन दुवै हर्मोनको मात्रा पनि घट्न थाल्छ।

यसरी घट्दै गएको हर्मोनको कारणले कोषहरु थुप्रिएर, रक्तनलीहरु बढेर, पोषक तत्व थुप्रिएर बाक्लो भएर बसेको पाठेघरको भित्री भागमा परिवर्तन देखिन थाल्छ, विस्तारै रक्तनलीहरु खुम्चिएर मर्न थाल्छन्, अरु कोषहरु पनि मर्न थाल्छन् र रक्तस्रावको रुपमा ती सबै कुरा बाहिर आउछन्। यसैलाई नै महिनावारी भएको भनिन्छ। हरेक महिना महिलाहरुमा हुने हर्मोनहरुको उतारचढाव, पाठेघर, डिम्बाशयमा हुने परिवर्तन, महिनावारीको चक्रमा हुने परिवर्तनहरुमा यो एउटा मात्रै बाहिरबाट देख्न सकिने प्रकृया हो। यो बेलामा लगभग ३-५दिनसम्म ५०-२००मिलीसम्म रगत बग्ने गर्छ। यसरी एउटा चक्र सकिएपछी महिलाहरुमा हर्मोनहरुको मात्राको, डिम्बाशयभित्रको, पाठेघरको भित्री सतहको अर्को नयाँ चक्र फेरी शुरु हुन्छ।

यति थाहा पाइसकेपछी महिनावारी महिलाहरुमा हुने एउटा एकदम नियमित शारीरिक प्रकृया हो भनेर बुझ्न गार्हो नपर्ला। यो बेलामा हुने हर्मोनको उतारचढावका कारणले उनिहरुमा केही शारीरिक तथा मानसिक परिवर्तन देखिने, रगत बाहिर निस्कदा पाठेघर खुम्चने कारणले पेट दुख्ने, ढाड दुख्ने, कमजोरी महसुस हुने हुनसक्छ। यस्तो बेलामा छि: छि: गरेर छुट्याउने, पर एक्लै राख्ने, छाउपडीमा राख्ने भन्दा सरसफाइमा ध्यान दिन लगाउने, माया, सहयोग गर्ने, पौष्टिक खान दिने गर्नुपर्छ। 

यस बारे अझ राम्ररी बुझ्न युट्युबका यी भिडियोहरु हेर्नसक्नुहुन्छ। 
1. Ovulation and menstrual cycle

2. Ovulation