टिटि भ्याक्सिन/TT vaccine

टिटि भनेको टिटानस टोक्सोइड हो। यो भ्याक्सिन टिटानस रोगबाट बच्नको लागि दिइन्छ। तर हाम्रो देशमा सम्भवत: सबैभन्दा बढि दुरुपयोग हुने भ्याक्सिन यहि होला। हामी सानोभन्दा सानो काटेको, कोतरेको, छाला गएको जस्तोसुकै घाउको लागि पनि टिटानसबाट बचाउने भनेर यो भ्याक्सिन लगाइहाल्छौं। त्यसो गर्न या त अस्पतालका स्वास्थ्यकर्मीले नै सल्लाह दिन्छन् या त आफैं भएपनि लगाउने भनेर भन्छौ। कहिले हामीले सोचेका छौं कि यो कस्तो खालको भ्याक्सिन हो, यसले के काम गर्छ, कति पटकसम्म लगाउन सकिन्छ, जस्तोसुकै घाउमा पनि यो लगाउनै पर्ने हो कि होइन, यसका बेफाइदा छन् कि छैनन्। आज यी सबैको बारेमा चर्चा गरौं।

पहिले भ्याक्सिनको बारेमा केहि जानौं।
भ्याक्सिनको काम शरीरमा रोग प्रतिरोधक क्षमताको विकास र वृद्धि गर्ने हो। भ्याक्सिनहरु प्राय: गरेर तीन प्रकारका हुन्छन्। लाइभ एट्टेनुएटेड/Live attenuated, किल्ड/Killed र टोक्सोइड/Toxoid।

भ्याक्सिनले कसरी काम गर्छ? 

भ्याक्सिन बनाउनको लागि रोग लगाउने किटाणु/Virus, जीवाणु/Bacteria लाई मारेर वा जिउदो भएपनि रोग लगाउन नसक्ने अवस्थाको बनाएर वा ती किटाणु, जीवाणुले बनाउने रोग लगाउने पदार्थको प्रयोग गरिन्छ। लाइभ एट्टेनुएटेड/Live attenuated भन्नाले त्यसमा रोग लगाउने किटाणु वा जीवाणु जिउदै हुन्छ तर मानिसको शरीरमा प्रवेश गरेपनि तीनलाई रोग लगाउन नसक्ने गरी निस्क्रिय बनाइएका हुन्छन्। किल्ड/Killed भ्याक्सिन रोग लगाउने जीवाणु वा किटाणुलाई विभिन्न तरिकाले मारेर तयार पारिएका हुन्छन्। त्यस्तै टोक्सोइड/Toxoid भ्याक्सिन जीवाणु वा किटाणुले बनाउने रोग लगाउने पदार्थ/Toxin बाट तयार पारिएका हुन्छन्।

यी सबै खालका भ्याक्सिन लगाएपछि ती पदार्थ शरीरभित्र प्रवेश गर्छन्, जसलाई निस्क्रिय पार्न शरीरले प्रतिरोधक पदार्थ एन्टिबडि/Antibody बनाउँछ। शरीरमा भ्याक्सिनको रुपमा प्रवेश गराइएको पदार्थले एन्टिजेन/Antigen को काम गर्छ र त्यसको विरुद्धमा शरीरले त्यसलाई निस्क्रिय पार्ने पदार्थ बनाउँछ, जसलाई एन्टिबडि भनिन्छ। शरीरले यी सबै कुराको सम्झना राख्ने गर्छ। अत: भविष्यमा त्यस्तै खालको किटाणु वा जीवाणुको संक्रमण हुँदा शरीरले त्यसका विरुद्धमा प्रतिरोधक पदार्थ/Antibody बनाइ रोग लाग्नबाट जोगाउँछ।

टिटानस टोक्सोइड भ्याक्सिन नामले भनेजस्तै एउटा टोक्सोइड भ्याक्सिन हो। यो टिटानस रोग गराउने जीवाणु क्लसट्रीडियम टेटानी/Clostridium tetani ले उत्पादन गर्ने टक्सिन टेटानोस्पाज्मीन/Tetanospasmin बाट तयार पारिएको हुन्छ।

टिटानस/धनुस्टन्कार, डिपीटी/DPT र हाम्रो देशमा त्यस्को अवस्था कस्तो छ?
टिटानस रोग मुख्यतया सुत्केरी हुने बेलामा फोहर गरेर सुत्केरी गराइयो भने, खिया लागेको वा फोहर ब्लेडले बच्चाको नाल काटियो भने आमा र बच्चामा हुनेगर्छ। बच्चामा हुने त्यसखालको टिटानसलाई नियोनेटल टिटानस/Neonatal Tetanus भनिन्छ। नेपालबाट नियोनेटल टिटानस उन्मुलन भैसकेको भनेर सन् २००५ डिसेम्बरमा भनिएपनि २००७ मा १३ जना यसका रोगी बच्चाहरु भेटिएका थिए।

यो रोगबाट आमा र बच्चालाई बचाउनका लागि गर्भ रहनसक्ने उमेरका महिलाहरु/Reproductive age group women लाई गर्भवती भएको बेलामा वा अन्य समयमा टिटि भ्याक्सिन लगाउने गरिन्छ। यो सुई गर्भवती भएको समयमा जतिसक्दो चाँडो पहिलोपटक र त्यसको कम्तिमा ४ हप्तापछि दोस्रो पटक लगाउनुपर्छ। त्यसको ६ हप्तामा वा अर्को गर्भ रहने बेलामा तेस्रो पटक, त्यसको १ वर्षमा वा अर्को गर्भ रहँदा चौथो पटक र त्यसको १ वर्षमा वा अर्को गर्भ रहँदा पाँचौ पटक गरी जीवनभरमा जम्मा ५ पटक लगायो भने जिन्दगीभरलाई पुग्छ। यसको तेस्रो पटकसम्मको डोज/dose ले ५ वर्ष र चौथो पटकसम्मको डोजले १० वर्ष टिटानस रोगबाट बचाँउछ।

त्यस्तै बच्चाहरुलाई नियमित खोपको कार्यक्रम/Extended Program of Immunization/EPI अन्तर्गत डिपीटि सुई लगाउने गरिन्छ। यसले बच्चालाई डिपथेरिया/भ्यागुते रोग, परट्युसिस/Pertusis/लहरे खोकी र टिटानस/धनुषटंकार रोगबाट बचाउने गर्छ। यो खोप बच्चाहरुलाई २,४ र ६ महिनाको उमेरमा दिइन्छ। चौथो डोज १५-१८ महिनामा र पाँचौ डोज ४-६ वर्षको उमेरमा दिने गरिन्छ। यी नियमित समयका भ्याक्सिनका डोजहरु छुटेमा त्यहि अनुसारका सुझावहरु छन्, जुन लेखका विषयभन्दा बाहिर पर्छ।
समग्रमा जम्माजम्मी पाँचवटा टिटि भ्याक्सिन र हरेक १० वर्षमा एउटा बुस्टर डोज लगाएमा त्यसले जीवनभरीलाई पुग्छ। 

हाम्रो देशमा यो खोप कार्यक्रमको प्रभावकारीता राम्रो छ। EPI भनिने यसको प्रभावकारीता डिपीटीको तेस्रो डोज/DPT3 कति प्रतिशतले लगाउँछन् भन्नेबाट निकालिन्छ, जुन सन् २००९ मा करिब ८२% थियो।

कुनै पनि समयमा घाउ हुँदा वा काट्दा टिटि सुई लगाउने वा नलगाउने भन्ने कुरा घाउको प्रकृति, कत्तिको फोहर लागेको छ अर्थात् टिटानस हुने सम्भावना छ कि छैन भन्ने कुरा र विरामीले विगतमा कतिवटा भ्याक्सिन लिएको थियो, पछिल्लो भ्याक्सिन कति समय अगाडि लिएको थियो भन्ने कुरामा भर पर्छ।

टिटानस हुनसक्ने घाउहरु/Tetanus prone wounds भन्नाले गहिरो काटेको घाउ, जनावरले टोकेको घाउ, फोहर, माटो, गोबर लागेको घाउ, पीप जमेको वा पाकेको घाउ, जलेको घाउहरुलाई जनाउँछ। यस्ता घाउहरु भएको अवस्थामा पनि कम्तिमा ३ वटा टिटि सुई (डिपीटि समेत गरेर) लगाएको छ र अन्तिम डोज लगाएको ५ वर्षभन्दा बढि समय भएको छैन भने थप भ्याक्सिन लगाउनु जरुरी हुदैंन। अझ साधारण खालको र फोहर नभएका घाउहरुमा त पछिल्लो भ्याक्सिन लगाएको १० वर्षसम्म अर्को टिटि भ्याक्सिनको आवश्यकता पर्दैन। त्यस्तै डिपीटिका सबै खोपहरु लगाएका बच्चाहरुलाई ६ वर्षसम्मको उमेरसम्ममा थप टिटि भ्याक्सिनको जरुरत नै हुदैंन।

घाउको प्रकृति, उमेर, टिटि लगाएको समय आदिका आधारमा टिटि भ्याक्सिनको आवश्यकताको वृस्तित विवरण यो लिन्कमा हेर्नसक्नुहुन्छ।

यसका बेफाइदा वा हानीहरु के के हुन्?

हरेक औषधीका फाइदा, बेफाइदा दुवै हुन्छन् भन्या जस्तै यसका पनि बेफाइदाहरु छन्। यसको प्रयोगले कसैकसैमा एलर्जी देखिने हुनसक्छ। छालामा राताराता दागहरु देखिने, चिलाउने, ज्वरो आउने देखि लिएर खतरनाक र ज्यानै जाने एलर्जीक प्रतिकृया/Allergic reaction पनि हुनसक्छ। त्यस्तै लाखौंमा १-२ जनालाई विभिन्न प्रकारका नसासम्बन्धी रोगहरु/Neurological disorders देखिन सक्छ। याद गर्नुहोस् नसा सम्बन्धी रोग र मानसिक रोग/Psychiatric Disorder भनेका फरक रोगहरु हुन्। 

लगातार बढि मात्रामा भ्याक्सिन लगाउने र चाहिने भन्दा बढि लगाउने गर्नाले माथिका बेफाइदाहरु हुने सम्भावना बढेर जान्छ। त्यसैले विरामीलाई बेनिफिट अफ डाउट/Benefit of doubtको नाममा हरेक साना घाउहरुमा टिटि भ्याक्सिन लगाउने सल्लाह दिनु पनि राम्रो उपचार पक्कै होइन।

यसको दुरुपयोग किन भैरहेको छ? 
यसको दुरुपयोग हुनुमा धेरै कारणहरु छन्। जस्तै:

१. यो भ्याक्सिनको बारेमा जानकारी नहुनु।
धेरैजसो मानिसहरु (र कतिपय स्वास्थ्यकर्मीहरुको पनि)को सोचाइ जस्तो यसले तपाईको भैसकेको घाउबाट हुनसक्ने टिटानसबाट सामान्यतया बचाउदैंन। यसले त भविष्यमा हुनसक्ने टिटानसको लागि एन्टिबडि बनाउनलाई प्रेरित गर्ने काम मात्रै गर्छ। यो एउटा एक्टिभ भ्याक्सिन भएकोले यसले काम गर्न यो शरीरमा प्रवेश गरिसकेपछी कम्तीमा शरीरलाई यसको विरुद्ध एन्टिबडी बनाउने समय चाहिन्छ। तपाईं हामीले सोचेका जस्तो काम गर्ने भ्याक्सिन प्यासिभ भ्याक्सिन/Passive vaccine हो, जसलाई टिटानस इम्युनोग्लोबुलिन/Tetanus immunoglobulin भनिन्छ।

२. आफ्नो भ्याक्सिनेसन अवस्था/vaccination status को बारेमा राम्रो जानकारी नराख्नु। 
हामी मध्ये धेरैले बच्चामा सबै खोपहरु लगाएका छौं, तर कमैसँग मात्र ती लगाइएका खोपहरुका कागजपत्र होलान्। आफूले लगाएका खोपहरुको विवरण भएमा भविष्यमा त्यस्तै प्रकारका खोपहरु थप्नु पर्ने, नपर्ने जानकारी लिन धेरै सजिलो हुन्छ। साथै अनावश्यक रुपमा खोपहरु लिइराख्नुपर्दैन।

३. टिटानस रोगको बारेमा जानकारी नहुनु।
हामी के सोच्छौं भने फलामले काट्यो कि टिटानस हुन्छ, घाउ भयो कि टिटानस हुन्छ। तर सफा घाउ छ, साधारण खालको घाउ छ र आफुले बच्चामा डिपिटि र पछि त्यसको बुस्टर डोज/Booster dose पनि लगाएको छ भने तपाईं आत्तिनुपर्दैन। तपाईंको शरीरमा टिटानससँग लड्ने एन्टिबडि पर्याप्त मात्रामा भएको खण्डमा टिटानस हुदैंन। त्यस्तै टिटानसबाट बच्ने उपाय टिटि खोप मात्र होइन। घाउ भएपछि त्यसलाई राम्रो तरिकाले साबुन पानीले सफा गर्ने, त्यसमा माटो, गोबर पर्न नदिने, सुत्केरी गराउँदा सफा, नयाँ ब्लेडले नाल काट्ने, सफा हातले सुत्केरी गराउने गर्नाले पनि टिटानसको सम्भावनालाई धेरै कम गर्छ।

४. सस्तो र सर्वसुलभरुपमा टिटि खोप पाइनु। 
अन्य खोपहरु जस्तो यो महंगो र पाइन गाह्रों हुदैंन। तर त्यसो भनेर यसको दुरुपयोग गरिनु उचित हुदैंन।

अन्त्यमा, 
विना जानकारी कुनै पनि खोप वा सुई लिनु हानिकारक हुनसक्छ। त्यसैले त्यस्तो सुई लिनु अघि त्यसको बारेमा, त्यसले गर्ने कामको बारेमा, आफुलाई त्यसको आवश्यकता भएनभएको बारेमा राम्रो जानकारी लिनु स्वस्थकर हुन्छ। सस्तो छ, सर्वसुलभ छ भन्दैमा अनावश्यक र हानीकारक हुनसक्ने कदम नचालौं।

स्रोतहरु:

http://en.wikipedia.org/wiki/Vaccine

http://en.wikipedia.org/wiki/Tetanus_toxoid#Immunity_and_vaccination

Tetanus toxoid adsorbed

http://www.rxlist.com/tetanus_toxoid_absorbed-drug.htm

Tetanus toxoid vaccination

http://www.whale.to/v/tetanus.html

Immunisation program of Nepal: an update

http://imsear.hellis.org/bitstream/123456789/46442/2/kumj2004v2n3p.238.pdf

Tetanus vaccine for wound management

http://www.bt.cdc.gov/disasters/disease/tetanus.asp

Management of tetanus prone wounds.

http://www.wagpnetwork.com.au/client_images/264205.pdf

Child survival

http://www.unicef.org/nepal/5522_Child_Survival.htm

DPT dose schedule

http://www.immunizationinfo.org/vaccines/tetanus#dose-schedule

Nepal 2009 EPI fact sheet

http://www.searo.who.int/vaccine/LinkFiles/EPI2009/Nepal09.pdf

बाँकी पढ्नुहोस् >>

Polycystic ovary syndrome (डिम्बाशयमा पानीका फोकाहरु हुने सिन्ड्रोम)

यो सिन्ड्रोमको नामले महिलाको डिम्बाशयमा थुप्रै पानीका फोकाहरु हुने अवस्थालाई जनाउँछ तर यो सिन्ड्रोम त्यतिमा मात्र सिमित छैन। स्टेन लेभेन्थल सिन्ड्रोम(Stein-Leventhal Syndrome) भनेर पनि भनिने यो अवस्थामा महिलाहरुमा हर्मोनको अनियमितताको कारणले विभिन्न प्रकारका लक्षणहरु देखिन्छन्। महिनावारीमा गडबडी, महिनावारी हुदैं नहुने/ Primary amenorrhoea, थोरै हुने/ Oligomenorrhoea, भएपनि डिम्बाशयबाट डिम्ब ननिस्कने/ Anovulation, जसले गर्दा गर्भ रहन नसक्ने वा गाह्रो हुने, मोटोपना, मधुमेह, उच्च रक्तचाप जस्ता विभिन्न थरिका समस्याहरु यो सिन्ड्रोममा देखिन सक्छन्। यसलाई छोटकरीमा पीसिओएस (PCOS) पनि भनिन्छ। 
नेपालमा यसका रोगीको संख्या यतिनै भन्न सकिने गरी अध्ययन भएको छैन। तर अमेरिकामा करिब ५-१०% महिलामा यो समस्या देखिने गर्छ र बाझोपनाको एउटा प्रमुख कारणको रुपमा यो सिन्ड्रोम पर्छ। प्राय: गरेर १५-२५ वर्षभित्रको उमेरमा यो सिन्ड्रोम देखिनेगर्छ। प्राय:जसोमा महिनावारीमा समस्याहरु देखिएर यो रोग शुरु हुने भएपनि कसैकसैमा पछिसम्म पनि थाहा हुदैंन र बाझोपना भएर जाँच गर्दा मात्र यो पत्ता लाग्ने गर्छ। 

यसका लक्षणहरु के के हुन्? 
यसमा देखिने प्रमुख समस्या भनेको हर्मोनको गडबडी हो। महिलाहरुमा हुने महिला हर्मोनहरु इस्ट्रोजन/Estrogen र प्रोजेस्टेरोन/Progesterone हुन्, जुन डिम्बाशयले उत्पादन गर्छन्। त्यस्तै एलएच/LH र एफएसएच/FSH हर्मोनहरु पनि हुन्छन्, जुन पिट्युटरी ग्रन्थि/Pituitary Gland (मस्तिष्कभित्र हुने एउटा ग्रन्थि) ले उत्पादन गर्छ। यी हर्मोनहरुको स्तर र काम ठिक मात्रामा हुँदा महिलामा सामान्यरुपमा हरेक महिनामा महिनावारी हुने, महिनाको एक पटक डिम्बाशयबाट डिम्ब निस्कने र गर्भधारण सम्भव हुने र महिलामा हुने अन्य शारीरिक परिवर्तनहरु हुनेगर्छ। त्यसैले यो सिन्ड्रोममा महिनावारी सम्बन्धी समस्याहरु देखिने गर्छन्। महिनावारी शुरु नै नहुने, धेरै अन्तरालमा हुने, धेरै रगत बग्ने, महिनावारी भएपनि डिम्बाशयबाट डिम्ब ननिस्कने जस्ता समस्याहरु देखिने गर्छन्। त्यस्तै महिला हर्मोनको मात्रामा कमि र पुरुष हर्मोन एन्ड्रोजन/Androgen को मात्रा बढि हुने हुँदा शरीरमा पुरुषको जस्तो शारीरिक परिवर्तनहरु/Hirsutism (बढि रौंहरु आउने, दाह्रींजुंगा आउने, स्वर मोटो हुने, पुरुषको जस्तो तालु खुइलिने) हुनसक्छ। 
त्यस्तै अन्य लक्षणहरुमा मोटोपना, मधुमेह (शरीरमा इन्सुलिनले राम्रो काम नगर्ने हुँदा/Insulin resistance), घाँटी, कुइनाका छालामा कालो दागहरु/Acanthosis nigricans देखिने आदी पर्छन्। त्यस्तै रगतमा नराम्रो बोसो एलडिएल/LDL को मात्रा बढ्ने र राम्रो बोसो एचडिएल/HDL को मात्रा घट्ने, उच्च रक्तचापको समस्या देखिने पनि हुनसक्छ। 
माथिका लक्षणहरु, मुख्यरुपमा महिनावारीको गडबडी, गर्भ रहन समस्या र पुरुषको जस्तो शारीरिक परिवर्तनहरु, भएको महिलामा भिडियो एक्सरेमा डिम्बाशयमा पानीका फोकाहरु/Cysts(सिस्टहरु) देखिएमा त्यसलाई पोलिसिस्टिक ओभेरियन सिन्ड्रोम (PCOS) भन्ने गरिन्छ।

यो सिन्ड्रोम किन र कसरी हुन्छ? 

माथि भनिएजस्तै महिला हर्मोनहरु (इस्ट्रोजन/Estrogen, प्रोजेस्टेरोन/Progesterone, एलएच/LH र एफएसएच/FSH) को गडबडीको कारणले यसका लक्षणहरु देखिन्छन्। त्यसैले गर्दा नै डिम्बाशयमा पानीका फोकाहरु जस्तो देखिने गर्छ। त्यस्तै पुरुष हर्मोन एन्ड्रोजेन/Androgen को मात्रा बढ्नाले पुरुषमा जस्तो शारीरिक परिवर्तनहरु देखिने गर्छ। तर हर्मोनहरुमा त्यो गडबडी किन देखिन्छ भन्ने कुरा चाँही थाहा हुनसकेको छैन। कसैमा यो समस्या वंशानुगत रुपमा देखिन्छ भने वातावरणीय कुराहरुको पनि प्रभाव रहेको देखिन्छ। 


यो सिन्ड्रोम कसरी पत्ता लाग्छ?
कसैलाई माथि भनिए जस्तो लक्षणहरु (महिनावारीको गडबडी, पुरुषको जस्तो शारीरिक परिवर्तनहरु, अत्यधिक मोटोपना आदि देखिएको छ भने स्त्रीरोग सम्बन्धी विशेषज्ञको सल्लाह लिनुपर्छ। यी लक्षणहरु डिम्बाशयका एन्ड्रोजन उत्पादन गर्ने ट्युमरहरु, थाइरोइड/Thyroid हर्मोनको कमि, प्रोलाक्टिन/Prolactin हर्मोनको ट्युमर, स्टेरोइड/Steroid जस्ता विभिन्न औषधीहरुको लामो सेवन आदी अवस्थाहरुमा पनि देखिन सक्छन्। त्यसैले पीसिओएस भनेर भन्नुभन्दा अघि विभिन्न जाँचहरु गरी अन्य अवस्थाहरुलाई छुट्याउनुपर्छ। 

यो रोग पत्ता लगाउनका लागि माथि भनिएका जस्तै विभिन्न हर्मोनहरुको जाँच, रगतमा ग्लुकोजको मात्राको जाँच, रगतमा बोसोको मात्राको जाँच जस्ता रगतका जाँचहरु गर्न सकिन्छ। तर अलि महंगो र हाम्रो देशमा सजिलै उपलब्द नहुने यी जाँचहरु कमै मात्रामा गरिन्छ। बरु यी जाँचहरु भन्दा तल्लो पेटको भिडियो एक्सरे बढि मात्रामा गर्ने गरिन्छ। यसमा भिडियो एक्सरेमा डिम्बाशयमा पानीका फोका जस्ता आकारहरु देखिन्छन्। तर थाहा पाउनुपर्ने कुरा के हो भने यस्ता पानीका फोकाहरु हुदैंमा विरामीलाई पीसिओएस छ भन्न मिल्दैन। किनभने साधारण ओभेरियन सिस्ट, डिम्बको संक्रमण, क्यान्सर, डिम्बाशयको विकासमा हुने गडबडी जस्ता विभिन्न समस्याहरु पनि यस्तै खालका पानीका फोकाहरु देखिनसक्छन्। त्यसैले भिडियो एक्सरेको रिपोर्टको पछि मात्र नलागेर चिकित्सकसँग आफूमा देखिएका लक्षणहरुबारे राम्रोसँग छलफल गरी यो समस्या भएनभएको निश्चित गर्नुपर्छ। 
त्यस्तै डिम्बाशयका क्यान्सरहरुसँग छुट्याउनका लागि सिटी स्क्यान, एमआरआइ पनि गर्नुपर्ने हुनसक्छ।

यो सिन्ड्रोममा के के समस्याहरु देखिनसक्छन्? 
पीसिओएस भएका महिलाहरुलाई निम्नलिखित समस्याहरु हुने बढी सम्भावना रहन्छ। 
इन्सुलिनले काम नगर्ने/Insulin resistance, मधुमेह, 
पाठेघरको क्यान्सर, 
उच्च रक्तचाप, 
रगतमा बोसोको मात्रामा गडबडी हुने अवस्था/Hyperlipidemia, 
मुटु सम्बन्धी रोगहरु, हार्ट एट्याक, 
बाझोपना/Infertility, 
डिप्रेसन, मानसिक चिन्ता/Anxiety आदी 


यसको उपचार के हो? 
यसको उपचार मुख्यरुपमा चार कुरामा केन्द्रित हुन्छ। 
रगतमा इन्सुलिनको मात्रामा सन्तुलन ल्याउने, मधुमेहबाट बचाउने वा त्यस्को उपचार गर्ने, 
गर्भ रहन भएको समस्याको उपचार गर्ने, 
महिलामा देखिएका पुरुषका शारीरिक परिवर्तनको उपचार गर्ने र 
महिनावारीको समस्याको उपचार र पाठेघरको क्यान्सरबाट बचाउ गर्ने। 


मोटोपना हुने, मधुमेह हुने, रगत र शरीरमा बोसोको मात्रा गडबडी हुने भएकोले कम कार्बोहाइड्रेट भएको खाना खाने, फलफूल, हरियो सागसब्जीको नियमित सेवन गर्ने, नियमित व्यायाम गर्ने गर्नाले तौल घटाउनका साथै यसमा देखिने समस्या पनि घटाउन मद्धत गर्छ। रगतमा इन्सुलिनको मात्रामा नियन्त्रण गर्न र मधुमेहको उपचारका लागि मेटफर्मिन/Metformin, ग्लिटाजोन/Glitazone जस्ता खाने चक्कीहरु प्रयोग गर्न सकिन्छ। 
त्यस्तै बाझोपनाको लागि क्लोमिफेन साइट्रेट/Clomiphene citrate औषधी प्रयोग गर्न सकिन्छ। यो सिन्ड्रोममा गर्भ रहन समस्या रहनुको कारण डिम्बाशयबाट नियमितरुपमा डिम्ब ननिस्कने भएर हो। यो औषधीले डिम्बाशयलाई डिम्ब उत्पादन गर्नका लागि प्रेरित गर्छ र गर्भ रहने सम्भावना बढ्न जान्छ। त्यस्तै एलएचआरएच/LHRH जस्ता हर्मोनहरु पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ। साथै आइभिएफ/In-Vitro Fertilization वा कृत्रिम गर्भाधारण पनि गराउन सकिन्छ। 
महिलामा देखिएका पुरुषको जस्तो शारीरिक परिवर्तनहरुको उपचारका लागि साधारण गर्भनिरोधक पिल्स/Oral contraceptive pills वा एन्टिएन्ड्रोजन/Anti-androgen भएको पिल्स प्रयोग गर्न सकिन्छ। गर्भ रहन समस्या परेको अवस्थामा गर्भ निरोधक पिल्सले कसरी फायदा देला भनेर अचम्म लाग्नसक्छ। तर यसमा महिलामा हुनुपर्ने हर्मोनहरु आवश्यक मात्रामा हुन्छ, त्यसैले यसको नियमित सेवनले महिनावारी नियमित हुनुका साथै शरीरमा महिला हर्मोनको मात्रा सामान्य राखी महिलाको शारीरिक परिवर्तन फर्काउन पनि मद्धत गर्छ। तर विरामीलाई गर्भ बसाउने इच्छा छ भने पिल्सभन्दा अरु औषधीहरु प्रयोग गर्नु उचित हुन्छ। जस्तै पिसाब लगाउने औषधी स्पीरिनोल्याक्टोन/Spirinolactone को एन्टीएन्ड्रोजन असरबाट पनि फायदा लिनसकिन्छ। 


अन्त्यमा, 
पीसिओएस/PCOS भनेको भिडियो एक्सरेमा डिम्बाशयमा पानीका फोकाहरु देखिनु मात्र कदापी होइन। त्यसको साथमा महिनावारीमा समस्या, गर्भ रहन समस्या साथै पुरुषको जस्तो शारीरिक परिवर्तनहरु देखिने जस्ता लक्षणहरु पनि विरामीमा देखिए मात्र पीसिओएस छ भन्न सकिन्छ। त्यस्तै यसका रोगीलाई भविष्यमा उच्च रक्तचाप, मधुमेह, मुटुका रोगहरु, पाठेघरको क्यान्सर हुने सम्भावना सामान्य महिलामा भन्दा बढि रहन्छ। 

स्रोतहरु:http://www.medicinenet.com/polycystic_ovary/article.htm#1whatis

http://en.wikipedia.org/wiki/Polycystic_ovary_syndrome

http://emedicine.medscape.com/article/256806-overview

बाँकी पढ्नुहोस् >>

लेख, प्रतिक्रिया र त्यसपछीको प्रतिक्रिया

यो लेख माइ संसारमा सेप्तेम्बर १६, २०११ मा 'आन्दोलन सर्वोच्चको फैसलाविरुद्ध हैन ढिलासुस्तीको विरोधमा' शीर्षकमा छापिएको थियो। 

माइ संसारमा प्रकाशित डा. बद्री चापागाईंले लेख्नुभएको लेख 'सर्वोच्चको फैसला विरुद्ध चिकित्सक किन आन्दोलनमा?' पढें र त्यसका प्रतिकृया स्वरुप आएका भनाइहरु पनि प्राय: सबैजसो पढें। यो सबै पढेपछि केहि कुरा लेख्न मन लाग्यो।

पहिला लेखको बारेमा केहि कुरा भनौं। लेखको शिर्षकले भनेको जस्तो मन्त्रालयको छात्रवृतिमा पढेका चिकित्सकहरु आन्दोलनमा त छन् तर त्यो सर्वोच्चको फैसलाको विरुद्धमा होइन रहेछ। मैले यहि आन्दोलनका एक सक्रिय साथीसँग कुरा गरेको थिएँ। उनी भन्दै थिएँ- "सर्वोच्चले त त्यो सेवा अवधिलाई ५ वर्ष बनाउनैपर्छ भन्ने कुरालाई गलत ठहराइ सकेको छ र जसको २ वर्ष सेवा अवधि पुगीसक्यो उनीहरुलाई क्लियरेन्स गरिदेउ भनेर मन्त्रालय र विभागलाई पनि आदेश दिईसकेको छ तर मन्त्रालय र विभागले त्यसलाई कार्यान्वयन गर्नमा ढिलासुस्ती गरिरहेको छ। र यो आन्दोलन त्यसको विरुद्धमा हो न कि सर्वोच्चको फैसलाको विरुद्धमा।"

यो बाहेक उहाँले यो लेखमा लेख्नुभएको धेरै कुरामा सत्यता छ। छात्रवृतिमा पढेका चिकित्सकहरुलाई २ वर्ष दुर्गममा सेवा गर्नुपर्ने नियम लागु भएपछि धेरै चिकित्सकहरु कहिल्यै नसुनेको र नपुगेको गाँउहरु पुगेका थिए। मेरै कति साथीहरु गाडी, मोटरसाइकल त के हिडेर जान पनि गाह्रों हुने ठाँउहरुमा पुगेर काम गरेका थिए। त्यसरी नियम बनाएर चिकित्सकहरुलाई गाँउगाँउ त पुर्याइयो तर त्यहाँ बसेर उनीहरुले काम गर्ने वातावरण छ वा छैन भनेर माथिल्लो निकायले कहिले जानकारी लिने कोशिश गर्यो त? गरोस् पनि कसरी माथिल्लो निकायमा भएकालाई मात्र प्रचारबाजीको लागि "गाँउगाँउमा डाक्टर पुर्याएका छौं है" भनेर सानसँग सबैलाई सुनाउदैंमा फुर्सद छैन। मैले यहाँ 'काम गर्ने वातावरण' भनेर कुनै सुविधा, बस्ने क्वार्टर, सुरक्षाको कुरा गरेको हैन। चिकित्सक कुनै जादुगर होइन, उसले कुनै जादुको छडी घुमाएर रोग पत्ता लगाएर अनि उपचार गर्ने। उसले रोग पत्ता लगाउनको लागि उसलाई ल्याब, एक्स-रे को सुविधा हुनु जरुरी हुन्छ, जसले रोगको राम्रो पहिचान गरी उपचार गर्न उसलाई सहयोग पुर्याउँछ। तर यहाँ गाँउगाँउमा डाक्टर पुर्याउने नाममा मात्र डाक्टरलाई त्यहाँ जाने नियुक्ति पत्र दिएर माथिल्लो निकाय आफ्नो जिम्मेवारीबाट पन्छियो। एक्सरे बोकेर जाने काम, ल्याबको काम चिकित्सकको होइन, यी सबको व्यवस्था सरकार मन्त्रालयले हेर्नुपर्थ्यो।

यही लेखका लेखक डा. बद्री चापागाईंले केहि वर्ष अगाडी एभिन्युज च्यानलको एउटा कार्यक्रममा भनेका कुरा म अझै पनि सम्झन्छु। एभिन्युज च्यानलले त्यतिबेला पश्चिमका अति पीछडिएका विभिन्न क्षेत्रका बारेमा रिर्पोटिङ गरिरहेको थियो र त्यहींको अस्पताल (शायद जिल्ला अस्पताल)मा काम गरिरहनु भएको थियो उहाँले। "विरामीको उपचारका लागि हामी हाम्रो तर्फबाट प्रयास गर्छौं, तर ल्याब, एक्सरे जस्ता सुविधा भएमा रोगको पहिचान र उपचारमा हामीलाई सजिलो हुन्थ्यो। सरकारसँग यो कुरामा ध्यान पुर्याउन माग गर्छु।" उहाँले भन्नुभएको थियो। मैले भन्न खोजेको के भने चिकित्सक मात्र पुर्याएर मन्त्रालय र नेताले प्रचार त खुबै कमाउलान् तर वास्तविकतामा त्यहाँका जनतालाई सोचे जतिको फाइदा चाँही हुदैंन। त्यसैले नियम बनाउँदा प्रचारमुखी भन्दा पनि अलि व्यवहारिक र बढि परिणाममुखी बनाउनुपर्यो र त्यही अनुरुप कार्यान्वयन पनि हुनुपर्यो।

लेखमा भएको बालकको तस्वीर शायद त्यही बेलातिरको होला। तस्वीरसँग जोडिएको उहाँको छुट्टै कथा होला, त्यो बच्चालाई ठिक बनाएर उहाँले घर नि पठाउनु भयो होला तर लेखसँग तस्वीर अलि असम्बन्धित जस्तो लाग्यो।

उक्त लेखका प्रतिक्रियाहरुको बारेमा चर्चा गर्दा केहि प्रतिक्रियाहरु अति नै तल्लो स्तरमा गरिएका छन्। ती प्रतिक्रियाहरुको बारेमा म यति मात्रै भन्न चाहन्छु। मान्छेले अरु प्रति गर्ने बोली,व्यवहारले नै उसको स्तर निर्धारण गर्छ। हुन त आजभोलि हाम्रो देशमा जताततै तातो रिस पोख्ने चलन नै चलेको छ, शायद व्यवस्थाको अस्थिरताले गर्दा पनि हो की। त्यसैले पनि त्यस्तै खालका प्रतिक्रिया धेरै आएका र त्यस्तै प्रतिक्रियाहरुमा हरियो अंक ज्यादा भएको होला। तर पनि त्यसो भनेर आफ्नो मर्यादा र सभ्यता त छोड्न भएन नि।

अरु केही प्रतिक्रियाहरु पढ्दा धेरैमा केही गलत बुझाइ/मिसअन्डर स्ट्यान्डिङ भएको जस्तो लाग्यो। त्यसलाई मेटाउने प्रयास गर्दैछु।
१. छात्रवृतिमा पढेका चिकित्सकहरु दुर्गममा गएर काम गर्नबाट भाग्न खोज्छन्।
केहीको हकमा यो सत्य होला तर धेरैजसो यसलाई एउटा मौकाको रुपमा हेर्छन्। केहि सिक्ने, केहि अनुभव बटुल्न पाउने र देश देख्न पाउने एउटा सुनौलो मौका। कतिले यो दुई वर्षले भर्खरै एमबीबीएस सकेका चिकित्सकहरुमा परिपक्वता/म्याच्युरिटी ल्याउनलाई सहयोग गर्छ नि भन्छन्। त्यसैले उनीहरुको माग नि दुर्गममा काम गर्न जानु नपरोस् भन्ने कदापी होइन। बरु त्यहाँ बसुन्जेलसम्मको अवधीलाई बढि परिणाममुखी बनाउने भन्ने हो। ल्याब, एक्सरे लगायतका सुविधा, भिडियो एक्सरे जस्ता उपयोगी जाँचहरुको ट्रेनिङ र सुविधा आदी उपलब्द गराउने मागहरु हुन्।

२. अर्को माग भनेको एम डी पढाइका लागि केही सिटहरुको व्यवस्था गर्ने भन्ने हो।
धेरैजसोको प्रतिक्रियामा चिकित्सकहरुलाई सकेसम्म गाँउमा काम गर्न लगाएर सरकारले उसमाथि गरेको खर्च जसरी नि उठाउनु बुद्धिमानी हो र ठिक हो भनेको पाइयो। तर यसलाई यसरी सोचौं न। बरु २ वर्ष दुर्गममा काम गर्न लगाउने अनि त्यो अवधीमा उसले गरेका कामका आधारमा उच्च शिक्षाका लागि उसलाई थप सहयोग प्रदान गर्ने र भविष्यमा विशेषज्ञ/स्पेसलिस्टका रुपमा गाँउगाँउमा सेवा गर्न लगाउने। त्यसो गरे कसो होला? उहाँहरुको माग पनि त्यहि हो। ५-५ वर्ष एमबीबीएसको डिग्रीमा मात्र झुण्डिएर बसेर विरामी मात्रै हेर्यो भने त पढेका धेरै कुरा विर्सिन्छ किनकी साधारण ज्वरो र झाडापखालाका विरामी मात्र हेर्दा पढेको धेरैजसो कुरा प्रयोगमा आउँदैनन्। त्यसैले बरु २ वर्षको सेवा पछि एमडीको लागि सिटहरु दिने र भविष्यमा पनि पहिलेको जस्तै गाँउमा गएर सेवा गर्ने मन्जुरीनामा गर्ने। वास्तवमा लोकसेवा आयोगबाट सरकारी अस्पतालमा काम गरेका चिकित्सकहरुलाई यस्तो सुविधा छ तर छात्रवृतिमा पढेकाहरुलाई 'करारका डाक्टर' नाम दिएर यो सुविधाबाट बन्चित गरिएको छ।

३. छात्रवृतिमा पढेका सबै विषयका सबैलाई यो नियम एकै प्रकारले लाग्नुपर्ने हो।
देशका सबै नागरिकको देशप्रति जिम्मेवारी हुन्छ, तर छात्रवृतिमा पढेका कुनै पनि विषय माथि राज्यले थप लगानी गरेको हुनाले उसको राज्यप्रति थप जिम्मेवारी हुन आउँछ। यस्तोमा यो विषय उ विषय भन्ने हुनुहुदैंन भन्ने मेरो सोचाइ छ। त्यस्तै शिक्षा मन्त्रालय अन्तर्गत छात्रवृति पाएर विभिन्न प्राइभेट मेडिकल कलेजहरुमा एमबीबीएस पढेका चिकित्सकहरुलाई मात्र होइन टिचिङ हस्पिटल महाराजगंज, वीपीकोस्वाविप्र धरानमा पढेका चिकित्सकहरुलाई पनि यस खालको नियम लागु हुनुपर्छ भन्ने मेरो सोचाइ छ। किनकि झट्ट सुन्दा मन्त्रालयबाट मात्रै छात्रवृतिमा पढेको जस्तो लाग्छ तर टिचिङ हस्पिटल, वीपीकोस्वाविप्रमा पनि पढ्दा त्यो वा त्यो भन्दा कम खर्छ लाग्छ र सरकारले उसमाथि नि उत्तिकै खर्छ गरेको हुन्छ। तर माथि भनेको जस्तो डाक्टर पठाउने नियम मात्र बनाएर जबरजस्ती लाद्ने होइन कि डाक्टरलाई सहयोगी र आवश्यक सुविधाहरु पनि गाँउगाँउमा पुर्याउनुपर्छ साथै उच्च शिक्षाका लागि सिटहरुको व्यवस्था गरिदिनुपर्छ।

कति साथीहरुले कमेन्ट गर्दा पुरा लेख पनि नपढि कमेन्ट गर्नुभए जस्तो लाग्यो। शायद व्यस्तताले हो वा कमेन्ट गर्ने हतारले हो। लेखको प्रतिकृयामा आएका चिकित्सा सेवाको व्यापारिकरण, चिकित्सकहरुबाट भएको लापर्वाही, बाटोमा एक्सिडेन्ट हुँदा सधैं गाडी र ड्राइभरकै दोस देखे जस्तै विरामीको मृत्‍युमा चिकित्सककै दोस, लापर्वाही देख्ने पुर्वाग्रही सोचाइ आदीको बारेमा अरु कुनै लेखहरुमा चर्चा गरौला। आजलाई यति नै।

बाँकी पढ्नुहोस् >>