डाक्टरी जिन्दगी र हालको आन्दोलनको कथा

लामो समयदेखी दिनदिनैको अनकल ड्युटीबाट विरक्त लागेर म १ दिनको लागि मात्र भनेर रोल्पा घुम्न जाने तयारीमा थिएँ। झोला प्याक भईसकेको थियो, व्यस्त दैनिकीबाट १ दिन भएनी छुट्टी मिल्ने भो भनेर मन चंगा थियो। त्यती नै बेला इमर्जेन्सीमा 'रप्चर्ड एक्टोपिक प्रेग्नेन्सी अर्थात पाठेघर बाहिर गर्भ बसी फुटेर पेटभरी रगत बगेको अवस्था' भएको विरामीसँग जम्काभेट भयो। यो अति नै इमर्जेन्सी अवस्था हो र तुरुन्त अप्रेशन गरेर पेटभित्र बगीरहेको रगत नरोकेमा ज्यान नै जानसक्छ। मेरो चिकित्सकिय धर्मले उनलाई बाहिर रिफर गरेर आफू रोल्पा घुम्न जान दिएन, अनि सबै प्लानलाई थाती राखेर हाम्रो टोली उनलाई लिएर अप्रेशन थिएटर छिर्यो। गुल्मीदेखी आएकी विरामीलाई बोकेर अप्रेशन कक्षसम्म लान पनि पर्याप्त आफन्त थिएनन्, हामी आँफैंले विरामी बोक्न स्ट्रेचरमा हात लगायौं। उनको पेटभित्र डेढ दुई लिटर जती रगत बगीसकेको रहेछ, अप्रेशन सकेर नाममात्रको पोस्टअपमा विरामी सार्दा झमक्क रात परिसकेको थियो, रोल्पा जान नपाए पनि जीवन र मृत्‍युको बीचमा ठीक समयमा उभिएर कसैको जीवन रक्षा गर्न पाउदाको स्वर्गीय आनन्दले मन खुसी थियो। कोठामा आएर फेसबुक हेरें, जताततै 'उपचारको क्रममा विरामीको मृत्‍यु भए डाक्टरबाट क्षतिपूर्ति तिराउने' भन्ने न्युज र त्यसको प्रतिकृया देखियो। दु:ख लाग्यो, डर पनि लाग्यो, भर्खरैको विरामीलाई अप्रेशनको क्रममा बचाउन खोज्दाखोज्दै पनि नसकिएको भए? पूरा बेहोस बनाउने मेसिन (जेनेरल एनेस्थेसिया मेसिन) पनि नभएको, भेन्टिलेटर नभएको, आइसीयु नभएको, सुविधायुक्त पोस्टअप पनि नभएको हाम्रो अस्पतालमा अप्रेशन र एनेस्थेसियाको जटिलताले विरामीको अवस्था बिग्रेको भए? जनशक्ति अभावका कारण पर्याप्त नर्सिङ केयर दिन नसकेर जटिलता आएमा, अस्पताल, वार्डको सरसफाइको कमीका कारण, अप्रेशन गर्ने औजार, सामाग्रीहरुको उचित निर्मलीकरण नभई विरामीलाई संक्रमण भएर ‘सेप्टिसेमिया’ भएमा? न तिनमा चलाऊने औषधी उपलब्ध छन्, न तिनमा चाहिने उपकरण छन्, बस् “जीवन बचाउनुपर्छ” भन्ने उत्कट इक्षा छ, तर त्यसलाई पनि टाउकोको सामुन्ने तरवार झुन्डाइदिएको झैं भान भयो। यस्ता जोखिमका अप्रेशन र अन्य उपचारहरु गरेर के मैले मुर्खता र दुस्साहस गरेको हुँ त? के जनताले सहि र स्तरिय उपचार जिल्लामा नै पाउनुपर्छ भनेर मरिमेटेर लाग्नु मेरो भुल भयो? विना पर्याप्त उपकरण, साधन स्रोत जनशक्ति नि अप्रेशन गरेर ज्यान बचाउन खोज्नु डाक्टरको लापरवाही कि अप्रेशन हुन थालेको ३ वर्ष बितिसक्दा नि साधन स्रोत र जनशक्तिमा पर्याप्त सुधार ल्याउन नखोज्ने नसक्ने अनि स्वास्थ्यकर्मीहरुलाई यस्तो अवस्थामा पनि अप्रेशन गर्न वाध्य पारीरहने व्यवस्थापनको लापरवाही? सोचमा डुब्न पुगें।

समाचार रहेछ कि उपचारको क्रममा लापरवाहीले विरामीको मृत्‍यु भए वा अंगभंग भए क्षतिपूर्ति उपचार गर्ने डाक्टरबाट तिराईने कानुन ल्याउनुपर्ने भनेर मन्त्री परिषदको बैठकमा निर्णय भएको। हिजोआज डाक्टरको लापरवाही बढ्दै गएको र त्यसका कारणले विरामीको ज्यान जाने घटना बढ्दै गएकोले त्यसलाई कम गर्न यो नियम ल्याइनुपर्ने भनेर प्रवक्ताले भनेका छन्।

अब कुरा उठ्छ लापरवाही के हो? कसले फैसला गर्ने हो लापरवाही हो हैन भनेर?

चिकित्साक्षेत्र प्राविधिक/ टेक्निकल क्षेत्र हो, यसमा गरिने कुराहरु, उपचार पद्दतीहरु, हुने जटिलताहरु, नयाँ विकास र यसका आफ्नै सिमितताहरु सर्वसाधारणले बुझ्न गार्हो हुन्छ, अझ अन्य क्षेत्रका विज्ञहरुलाई नि बुझ्न गार्हो हुन्छ भन्दा अत्युक्ति नहोला। त्यसैले सामान्य मान्छेले बाहिरबाट हेर्दा देखेको लापरवाही वास्तवमा लापरवाही नहुन सक्छ र नदेखेको लापरवाही चैं भैरहेको हुनसक्छ।

खासमा ‘मेडिकल नेग्लिजेन्स’ वा चिकित्सा क्षेत्रमा लापरवाही भन्नाले कुनै पनि मेडिकल अवस्थामा कुनै पनि स्वास्थ्यकर्मीले उसको ज्ञान र सीपको आधारमा गर्नुपर्ने वा नगर्नुपर्ने काम भन्दा फरक गर्नुलाई बुझिन्छ। जस्तै- विरामीको रोग पत्ता लगाउन नसक्नु, गलत रोग छ भनेर बताउनु, विरामीको अवस्थाको जटिलताको आधारमा समयमा नहेरिनु, गलत भागको अप्रेशन गर्नु, गलत औषधी दिनु आदी। यी उदाहरण हेर्दा त हरेक दिन यी लापरवाहीहरु भएका छन् भन्ने धेरैलाई पर्छ होला तर हामीले लापरवाही भन्नु अघी हाम्रो साधनस्रोत, जनशक्ति, क्षमता के कति हो त्यसलाई भने बिर्सन मिल्दैन। नेपाल जस्तो गरिव देशमा उपचारका अन्तरराष्ट्रियस्तरका निर्देशिका त पढाई होलान् तर के ती व्यवहारमा उपलब्ध छन्? डाक्टर, नर्स लगायत स्वास्थ्यकर्मीहरुबाट अन्तरराष्ट्रियस्तरको व्यवहार र उपचारको आश गरिएला तर तिनको सीप, ज्ञान, कामको भार, तलब अन्तरराष्ट्रियस्तरको छ त? त्यसैले रोग गलत पत्ता लगाउनुलाई सिधै 'लापरवाही' भन्न मिल्दैन।

जस्तै पेट दुखेर आएको विरामीलाई नेपालमा प्राय: ग्यास्टिक (ग्यास्ट्राइटिस) भनेर औषधी गरिन्छ, ती सबै ग्यास्टिक नहुन सक्छन्, विकसित देशमा ती विरामीको रोग पत्ता लगाउन 'गाइडलाइन' हुन्छन् र त्यसै अनुसार उपचार प्रकृया अगाडि बढ्छ। तर के हाम्रो देशमा इन्डोस्कोपी, एच. पाइलोरी भनिने ग्यास्ट्राइटिस गराउने किटाणुका जाँच लगायत जाँचहरु सर्वत्र उपलब्ध छन् त? के हरेक विरामीले प्राय: प्राइभेट अस्पतालमा मात्र उपलब्ध यस्ता महंगा जाँचहरु गर्न सक्छन् त? अनि विना ल्याब परिक्षण लक्षण र सामान्य शरीर जाँचको आधारमा गरिने 'डायग्नोसिस' गलत भएर पछी अरु रोग वा पेटको क्यान्सर नै निस्कियो भने के त्यो डाक्टरको लापरवाही ठहरिन्छ? क्यान्सर पत्ता लागिसकेपछी त “शुरुमै भनिदिएको भए, शुरुमा 'ग्यास्टिक' भन्दै उपचार गरेर लापरवाही गरेर पत्ता लगाउन ढिलो भयो” भन्न सजिलो हुन्छ, तर के साधन स्रोत जनशक्तिको कमिले के त्यो सम्भव हुन्थ्यो त? कति केसमा त्यो सम्भव हुँदाहुँदै पनि लापरवाहीका कारण गलत रोगको उपचार भएको, ढिलो पत्ता लागेको र साच्चिकै 'मेडिकल नेग्लिजेन्स'को केस हुनसक्छ, त्यस्तो छ भने त्यसको विशेषज्ञ टोलीले छानवीन गरेर लापरवाही हो हैन फैसला गर्नुपर्छ। विरामी, विरामीका आफन्त वा मिडियाका मान्छेलाई लापरवाही लाग्दैमा वा विरामीको अवस्था बिग्रेमा वा मृत्‍यु हुँदैमा त्यो डाक्टर वा नर्सको लापरवाही हो भन्ने प्रमाणित हुँदैन।

फोक्सोको क्यान्सरका विरामीलाई क्षयरोग भन्दै ६ महिना क्षयरोगको औषधी खुवाएको र पछी क्यान्सर पत्ता लागेर उपचार गर्न नसकी मृत्‍यु भएको घटना सतहीरुपमा हेर्दा लापरवाही देखिएला तर त्यो सधैं लापरवाही नहुनसक्छ। उसको डाक्टरलाई क्यान्सर शंका लागेर “सिटीस्क्यान गर्नुस्, ‘ब्रोन्कोस्कोपी’ गर्नुस्” भनेको हुनसक्छ तर विभिन्न कारणले विरामी आँफैंले ढिलो गरेको वा नगरेको हुनसक्छ, वा अहिले गर्न नसकिने भनी सल्लाहमै 'इमपेरिकल्ली' अर्थात लक्षण, शारीरिक जाँच, छातीको एक्सरे, रोगको 'इपिडेमियोलोजी'को आधारमा क्षयरोगको औषधी शुरु गरिएको हुनसक्छ। जुन पछी गलत भयो, तर त्यसलाई लापरवाही भन्न मिल्दैन। त्यसैले भनेको आफ्नो वा आफ्नो विरामीको उपचारको क्रममा के भएको हुनसक्छ, के उपचार गर्ने हो, के जटिलता हुने सम्भावना हुन्छ भनेर सकेसम्म बुझ्ने कोशीश गर्नुपर्छ र डाक्टर, नर्स लगायत अन्य स्वास्थ्यकर्मीहरुले पनि सकेसम्म सरल भाषामा बुझाउने प्रयास गर्नुपर्छ।

तर हाम्रो देशमा अहिले कसले लापरवाही भयो भनेर फैसला सुनाउछन् त? विरामीको अवस्था बिग्रेपछी वा विरामीको मृत्‍यु भएपछी विक्षिप्त आफन्तहरुले, अनि त्यसमा हो मा हो थप्दै वरिपरि जम्मा भएको भिडले, तोडफोड र बार्गेनिङको बिजनेस गर्ने समूहले र त्यसलाई ब्रेकिङ न्युज बनाउने मौका खोजीरहेका पत्रकारहरुले। उत्तेजित भिड फोड्न र मार्न उत्रेपछी न सरकारले सुरक्षा दिन सक्छ, न कानुन नै बाँकी रहन्छ। अनि अस्पताल र स्वास्थ्यकर्मीहरुले पनि गल्ती नभए नि भिडको अघी घुँडा टेक्छन्, माफि माग्न वाध्य पारीन्छन्, चरिकोट अस्पतालमा जस्तै, अनि मिडियामा नाम उचालिएर बद्नाम हुनुभन्दा केही लाख तिरेर घटना सामसुम पार्न प्राइभेट अस्पतालहरु आतुर हुन्छन्। केही लाख पाएपछी आफन्तलाई पनि झन्झटिलो कानुनी प्रकृयामा जानु बेकार लाग्छ, बिचौलियाहरुले आफ्नो भाग पाईसकेका हुन्छन्, अनि त्यो पटकको घटना सकिन्छ। सर्वसाधारणको मन मस्तिष्कमा पोस्टमार्टम पनि नभएको, विशेषज्ञद्वारा छानवीन नि नभएको, आफन्तले रुदैं बताएको, मिडियाले सनसनीपूर्ण बनाएको त्यो घटना सधैं लापरवाही नै थियो भन्ने छाप बसीरहन्छ। नेपालमा अहिले भएको यही नै हो।

विगत केही वर्षदेखी जती पनि लापरवाहीको दोष लगाएर समाचार आएका छन्, तिनमा कतिको कानुनी बाटोबाट छानवीन भयो होला? कतिको मुद्दा लडियो होला? कतिको विशेषज्ञ टोलीले छानवीन गर्‍यो होला? कतिको भिड र मिडियाले दवावमा केही लाख क्षतिपूर्ती दिन लगाएर घटना सामसुम पारीयो होला? केही वर्ष अघि कान्तिपुरमा लेखिएको 'किड्नीमा पाइप छोडियो' भन्ने भ्रमपूर्ण समाचार, जसमा पाइप छोडिएको हैन, उपचारकै लागि स्टेन्ट (पाइप) राखिएको थियो। त्यही पत्रीकामा आएको 'किड्नी नै चिन्न नसक्ने सर्जन' भन्ने खाले समाचार। चरिकोट काण्ड, जहाँ उपचार गर्ने स्वास्थ्यकर्मीको टिमलाई प्रहरी र प्रशासनकै सामुन्ने जबरजस्ती हत्यारालाई जसरी माफि माग्न लगाइएको थियो। यस्ता घटनाहरुको लामो न लामो लिस्ट नै बन्न जान्छ। के यी घटनाहरुको विशेषज्ञ टोलीले छानवीन गरेर कानुनी दायरामा ल्याउने र लापरवाही प्रमाणित भए सम्बन्धित डाक्टर, नर्स, स्वास्थ्यकर्मीलाई कार्वाही गर्ने, नभए परिक्षणको प्रतिवेदन सार्वजनिक गर्दै विना आधार दोष लगाउने, हातपात गर्ने, बेइज्जत गर्ने आफन्त र मिडियालाई कार्वाही गर्ने काम भयो त? भएन। र त अहिले हामी यो विषम परिस्थितीमा छौं। केही महिना अघी संसदमै एक दुई जना सांसदले भाषण ठोकिदिए- “यहाँ दिनदहाडै अस्पतालमा म्रिगौला तस्करी भएको छ, राज्य कहाँ छ?” उनले हचुवाको तालमा लेखिएका पत्रपत्रीकाका न्युजहरु पढेर यस्तो बोलेका थिए। सांसदलाई त यस्तो भ्रम छ भने जनतालाई कति अविश्वास होला हामीसँग। यस्तै सोचाइ भएका नेताहरु मन्त्री भएको मन्त्री परिषदले 'केही समय यता चिकित्सकिय लापरवाहीको घटना बढेकोले, त्यसलाई नियन्त्रण गर्न' भनेर लापरवाहीको कारण विरामीको मृत्‍यु वा अंगभंग भएमा डाक्टरले नै क्षतिपूर्ति तिर्नुपर्ने भनेर कानुन बनाउने प्रकृया थाल्ने निर्णय गर्‍यो। यो अहिलेको स्थिती सुधारको लागि चालिएको कदम हैन कि सतही गफबाट प्रचारबाजीको लागि ल्याइएको नियम हो। नत्र मन्त्रीज्युहरुले कुन आधारमा 'चिकित्सकिय लापरवाही बढीरहेको अवस्था' भनेर यकिनका साथ भन्नसके? नाम चलेका पत्रपत्रीकाका न्युजहरु पढेर, अनलाइन न्युजहरुका सनसनीपूर्ण हेडलाइनहरु हेरेर? 

उपचारको क्रममा विरामीको अवस्था बिग्रने पहिले पनि हुन्थे, विरामीको मृत्‍यु हुने पहिले पनि हुन्थ्यो। तर पहिले यस्तो लापरवाहीको दोष र तोडफोड हुन्थेन त, के त्यती बेला भन्दा अहिले डाक्टर र स्वास्थ्यकर्मीहरु बढी लापरवाह भएका हुन् त? के अचेल डाक्टरहरु बढी लुटेरा, ठग, गैरजिम्मेवार भएका हुन् त?

अन्धाधुन्दरुपमा बढ्दो मेडिकल कलेज, नर्सिङ कलेज र पारामेडिक्स कलेजहरु, जसलाई नियमनकारी निकायहरुले सहि नियन्त्रण गरिरहेका छैनन्, तीनले उत्पादन गरिरहेका नयाँ स्वास्थ्यकर्मीहरुको ज्ञान र सीपको स्तर कत्तिको स्तरिय होला मलाई शंका लाग्छ। नेपाल मेडिकल काउन्सिलको लाइसेन्सिङ परिक्षामा प्रत्येक पटक बढ्दो फेल प्रतिशतले पनि यो कुरा इंगित गरिरहेको देखिन्छ। काउन्सिल परिक्षा फेल डाक्टरले विरामी जाँच्न पाउदैनन्। साथै अन्य स्वास्थ्यकर्मीहरुको सीप र ज्ञानको स्तर पनि अहिलेको जस्तो अति सरल लाइसेन्सिङ परिक्षाले मात्र नाप्न सक्दैन।

त्यस्तै देशभरी च्याउ सरी उम्रिएका प्राइभेट अस्पताल, पोलिक्लिनिक, औषधी पसलहरुले मेडिकल क्षेत्रलाई नाफाको लागि व्यापार गर्ने थलो बनाएको छ। सरकारी अस्पतालहरु सुक्दै जाने र प्राइभेट संस्थाहरुमा मेडिकल इथिक्स भन्दा बढी व्यापार हुँदैगएको पनि धेरैले अनुभव गर्दै आएको कुरा हो। साथै विश्वव्यापीकरणले गर्दा विरामीले पनि अन्तराष्ट्रियस्तरको उपचार सेवा भोगेर, देखेर आएको हुनाले त्यही अनुसारको आश गर्दै जान थाले, जुन बढ्दो आश अनुरुप न त सरकारी स्वास्थ्य संस्थाको सुधार भयो न त नाफामुखी प्राइभेट अस्पतालहरुले त्यो दिन सके। यसरी वास्तविकता र आशा बीचको बढ्दो खाडलका कारण स्वास्थ्यकर्मी र सेवाग्राहीबीच 'अविश्वास' ले घर जमाउन पायो, जुन फितलो कानुन, निरिह सुरक्षा प्रणालीका कारण दिन प्रतिदिन ठुलो हुँदै गैरहेको छ।

अब समाधान के हो त?

कानुन बलियो हुनुपर्छ। कतिलाई लापरवाहीको क्षतिपूर्ति डाक्टरबाट तिराउने नियमको विरोध हुँदा 'डाक्टरहरुले लापरवाही' गरेर छुट पाउनुपर्छ भन्ने माग गरेको बुझेका होलान्। तर त्यसो बिल्कुलै हैन। भिडतन्त्र मौलाएको अहिलेको अवस्थामा आफन्त र वरपरको भिड, राजनीतिक कार्यकर्ता, सतही पत्रकारहरुले लापरवाही हो भनेर निर्णय सुनाएर उपचार गर्ने डाक्टरलाई जबरजस्ती क्षतिपूर्ती तिर्न लगायो भने? के सरकारले अघी बढेर तिनलाई न्याय दिलाउन सक्छ? अहिलेसम्मको अवस्था हेर्दा सक्दैन।

अहिलेसम्म यस्ता घटनाहरु साम्य पार्न प्राइभेट अस्पतालहरुले विना कुनै अनुसन्धान केही लाख बुझाउने चलन छ। के अब यो नियम ल्याएर अब भिडलाई साम्य पार्न दिईने केही लाख पनि डाक्टरबाट तिराएर प्राइभेट अस्पतालका संचालकहरु आफू चोखिन थालेका त हैनन्? यसको लागि नेताहरुमा उनीहरुको पहुँचको गलत फाईदा लिईरहेका त हैनन्?

अर्को कुरा विरामीको उपचारमा डाक्टर मात्र संलग्न हुँदैन, यो एउटा 'टिमवर्क' हो। अप्रेशन गर्दा सर्जनले अप्रेशन गर्छ, तर उसलाई बेहोस बनाउने अर्को डाक्टर हुन्छ, अप्रेशनमा साथ दिने नर्स हुन्छन्, अप्रेशन पछी हेर्ने, औषधी दिने अरु स्टाफ हुन्छन्, अप्रेशन गर्दा प्रयोग गरिने औजारहरु सफा राख्ने, निर्मलिकरण गर्ने अरु स्टाफ हुन्छन्, वार्ड सफा गर्ने, विरामीको लुगा सफा गर्ने अरु स्टाफ हुन्छन्। लापरवाही जहाँ जसको हातबाट नि भएको हुनसक्छ। अनि दोषी चै अप्रेशन गर्ने डाक्टर मात्रै? औजार सफा नभएर, वार्ड सफा नभएर विरामीको घाऊ पाके, विरामीलाई 'सेप्सिस' भए पनि डाक्टर नै दोषी? अब डाक्टरले नै वार्ड सरसफाइ गर्ने, लुगा धुने, औजार धुने, औषधी दिने सबै काम गर्नुपर्ने भएको हो त?

हाम्रो माग के हो?

बुँदागतरुपमा भन्दा

• जस्तोसुकै घटनापछी पनि डाक्टर, नर्स लगायत कुनै पनि ड्युटिमा रहेको स्वास्थ्यकर्मीलाई हातपात गर्ने, गालीगलौज गर्ने, अस्पताल वा स्वास्थ्यसंस्थालाई तोडफोड गर्ने जो कोहीलाई पनि प्रहरीले धरौटीमा पनि नछुट्ट्ने गरी तुरुन्त नियन्त्रणमा लिई कानुनी प्रकृया (Jail without Bail) चलाऊनुपर्छ।
• विरामी वा आफन्तलाई शंका लागेका घटनाहरुको विज्ञ टोलीद्वारा निस्पक्ष छानवीन हुनुपर्छ, मृत्‍यु भएको हो भने पोस्टमार्टम हुनुपर्छ, वैज्ञानिक अनुसन्धान हुनुपर्छ, घटनाक्रमको छानवीन हुनुपर्छ, कानुनी प्रकृया शुरु गरिनुपर्छ। प्रशासनिक, राजनीतिक मान्छे बसेर मेडिकल लापरवाहीको सहि अनुसन्धान हुँदैन, पत्ता पनि लाग्दैन।
• त्यसरी विज्ञहरुको टोलीले प्रमाणित गरेको लापरवाहीमा कानुनले तोकेको सजाय भोग्न जो कोही स्वास्थ्यकर्मी पनि तयार हुनुपर्छ र छन् पनि, त्यसमा कुनै शंका छैन। सजाय भनेको दोषी तयार भएपनी नभए पनि भोग्नैपर्छ।

स्वास्थ्य संवेदनशील क्षेत्र हो भने डाक्टर र स्वास्थ्यकर्मीले मात्र हैन कि सबैले यसलाई संवेदनशील मान्नुपर्‍यो र व्यवहारमा देखाउनुपर्‍यो। हामीलाई भगवान नबनाउनुस् तर मान्छे भएर सुरक्षित वातावरणमा काम गर्न दिनुहोस्।