मानसिक रोग (लक्षण, प्रकार तथा उपचार) - १

विश्व मानसिक स्वास्थ्य दिवस: १० अक्टोवर २०१२ 

विश्वका मानसिक रोगीहरुको संख्या बढ्दो छ । विश्व स्वास्थ्य संगठनले दिएको जानकारी अनुसार करिब २५% मानिस कुनै न कुनै प्रकारको मानसिक समस्याबाट पिडीत छन् । मानसिक रोगलाई हाल 'मनोरोग' भनिन्छ । मनोरोग अन्तर्गत अति सामान्य समस्या 'टेन्सन हेड्याक' Tension Headache देखि अति कडारोग सिजोफ्रेनिया Schizophrenia सम्म पर्दछ । विश्वमा करीब ५० करोड मानिस कुनै न कुनै प्रकारको मनोरोगबाट पिडीत छन्। विश्वका १० खतरनाक रोग, जसले मानिसको दैनिक कृयाकलापमा असर गर्छ, जसमध्ये ५ वटा मानसिक रोगका कारणले गर्दा हुन्छ । तिनीहरु डिप्रेसन, मेनिया Mania, सिजोफ्रेनिया, दुर्व्यसनी र डिमेन्सिया पर्दछन् । डिप्रेसन रोग सबैभन्दा बढी पाइने मनोरोग हो । नेपालमा मनोरोगका बिरामीलाई उपचार गर्ने जनशक्तिको कमी छ । साइक्याट्रिस्ट/मनोरोग विशेषज्ञ, साइक्याट्रिक नर्स, साइकोलोजिष्ट र सामाजिक कार्यकर्ता मनोरोगका बिरामीको उपचारमा संलग्न रहन्छन् । नेपालमा मनोरोगीका बिरामी मेन्टल अस्पताल, मेडिकल कलेज, सरकारी अस्पताल र प्राइभेट नर्सिङहोममा उपचार हुने गरेको छ । केही गैरसरकारी संस्थापनि मानसिक रोगको उपचार गर्न सहयोग गर्दै आएका छन् ।

मानसिक रोग अति सामान्यदेखि निको पार्न कठिन हुने सम्मका हुन्छन् । सामान्य खालका मनोवैज्ञानिक समस्या २५-३०% सम्म मानिसको जीवनमा विभिन्न समयमा पाईन्छ । खासगरी मानिसमा परेको समस्यासंग जुध्न नसक्दा मानसिक रोग लाग्न पुग्छ । तर वंशानुगत रुपमा पनि मानसिक रोग लाग्ने संभावना देखिन्छ । मिहनेत गर्न नछोड्ने, अनावश्यक कुरामा बारम्बार एकोहोरो सोचाई नगर्ने, लागु पदार्थ सेवन नगर्ने अनि मनमा रहेको समस्या अरुलाई बाँड्ने गर्नाले मानसिक रोग लाग्ने सम्भावन कम रहन्छ ।

मानसिक रोग कस्ता कस्ता हुन्छन्?

क) सामान्य खालका मानसिक रोग:
Anxiety Disorder/डर लाग्ने समस्या- मानिसमा डर लागिरहने, मुटु ढुकढुक गर्ने, हात हल्लने, टाउको दुख्ने, अचानक डराउने समस्या हुन्छ। जुन औषधी सेवन र साइकोथेरापी गरे निको हुन्छ।
Conversion-dissociative Disorder/कनभर्सन डिसोसिएटिभ डिसअर्डर- अचानक हातखुट्टा नचल्ने, छातीमा स्वास फेर्न गाह्रो हुने, उल्टो कुरा गर्ने, बोली रोकिने, बक्ने (एउटा अर्को भई बोल्ने), काम्ने, बिर्सने आदि लक्षण लिई यस्ता बिरामी अस्पताल आउँछ्न।
Headache/टाउको दुखने समस्या- मानिसमा टाउको दुख्ने समस्या बढ्दो छ। खासगरी टेन्सन हेड्याक, माइग्रेन आदी बिरामीहरु निकै लामो समस्या लिएर आउँछन्।
Child psychological problems/बालबालीकामा देखिने मनोवैज्ञानिक समस्या- बालबालीकामा चकचक गर्ने, रिसाउने, चोर्ने, झगडा गर्ने, स्कूल जान नमान्ने, स्कूलबाट भाग्ने, एक्लै बस्ने आदी समस्या पाईन्छ। साथै बच्चामा डिप्रेसन वयस्कमा भन्दा फरक लक्षण लिई देखापर्छ ।
Somatisation Disorder/सोमोटाइजेशन डिसअर्डर- यो यस्तो रोग हो जसमा शरीरका विभिन्न अंगका vague symptomहरु लिएर बिरामी आउछन्, जस्तै टाउको दुख्ने, पेट दुख्ने, हातखुट्टा हल्लिने आदि। मानिसहरु विभिन्न डाक्टरकहाँ उपचारार्थ पुग्दछन्। तैपनि आफ्नो समस्या निको भएको महसुस गर्दैनन्। विभिन्न ल्याव परीक्षण गराउँदा पनि कुनै खराबी देखिदैन, जुन साइकोलोजिकल कारणले भएको उनीहरुलाई थाहानै हुँदैन। कहिलेकाहीँ विरामीहरु आफूलाई क्यान्सर भएको, एड्स भएको शंका गरी अस्पताल आउँछन्।
Postpartum psychotic disorder/बच्चा जन्माएपछि आमामा देखिने मानसिक रोग- महिलाहरु बच्चा जन्माएपछि आफूलाई मानसिक असन्तुलन भएको, डिप्रेसन भएको महसुस गर्दछन्। यस्तो रोग उपचारपछि पूर्णरुपमा निको हुन्छ।
Sleep disorder/निद्राको समस्या- मानिसमा निदाउन गाह्रो हुने, निद्रामा डराउने,निद्रामा हिंड्ने समस्या पाईन्छ, जुन उपचार गरे निको हुन्छ।

ख) मध्यम खालका मानसिक रोग:
Depression/डिप्रेसन- यो रोगका विरामीहरु निराश हुने, दिक्क हुने, बारम्बार रुने, हातखुट्टा झमझम गर्ने, टाउको दुख्ने, बाँच्न भन्दा मर्न बेस भन्ने र कतिपय बिरामीले आत्महत्या गरेको पनि पाईएको छ। डिप्रेसन नेपालमा पाईने एउटा मूख्य मानसिक रोग हो। जीवनभरमा २०-२५% मानिसमा डिप्रेशन हुन्छ। यो उपचार गरे निको हुने रोग हो ।

Drugs and alcohol problems/लागु औषधी र रक्सीको समस्या- खासगरी स्कूल जाने, हाईस्कूल तथा कलेज जाने विधार्थी लागूऔषधी सेवन गर्ने कुलतमा फसेको देखिन्छ। विभिन्न प्रकारका cough syrup/खोकिको औषधी, गाँजा, हिरोईन जस्ता औषधी लिँदा मस्तिष्कमा असर पर्दछ। उनीहरु एकपटक लिएपछि छोड्न सक्दैनन्। कतिपय अवस्थामा चोर्ने आदि अपराधमा उनीहरु संलग्न भएको पाइएको छ। अर्को समस्या रक्सी सेवन गर्ने हो। जब मानिसले रक्सी लिन थाल्छ, दिनदिन उसको रक्सिको मात्रा बढ्न थाल्छ। पछि ऊ बिहान पनि रक्सी नलिई बस्न सक्दैन। उसमा छारेरोग जस्तो काम्ने देखिने, होस हराउने, पेट पोल्ने, मुटुको रोग, कलेजोको रोग, डिमेन्सिया तथा डर लाग्ने र डिप्रेसन जस्ता रोग लाग्ने संभावना बढी रहन्छ। जुन उपचार गरे निको पार्न सकिन्छ।
Epilepsy/छारेरोग- अचानक शरीर कडा हुने, काम्ने र बेहोस हुने, आँखा हल्लिने, जिब्रोमा चोट लाग्ने आदि समस्या लिई धेरै बिरामी आउँछन्। कतिपय बच्चामा एक देखि दुई मिनेट टोलाई मात्र रहने पनि एक प्रकारको छारे रोग हो। यो उपचार गरे निको हुन्छ। यो रोगमा औषधी लामो समयसम्म सेवन गर्नुपर्छ।
Obsessive-compulsive Disorder/अब्जेसिभ कम्पल्सिभ डिसअर्डर- यो यस्तो रोग हो, जहाँ मन अत्यन्त कमजोर हुन्छ। मनमा विभिन्न सोचाई र दृश्यहरु आईरहन्छन्। मनमा लिन्न भने पनि त्यस्ता सोचाई आउनाले विरामी आत्तिन्छ। उसलाई ती सोचाई आउनाले उसमा छटपटी भईरहन्छ। साथै चुकुल लगाई सकेपछि पटकपटक हेर्नुपर्ने, हात बारम्बार धोई रहनुपर्ने आदि समस्या रहन्छ।
Mental Retardation/सुस्त मनस्थिति- यस्ता बिरामीमा वौद्धिक क्षमता कम हुन्छ। दैनिक जीवनमा यस्ता बिरामी सिक्ने, काम गर्ने, पढ्ने कुरामा निकै पछि पर्छन्। उपचार गरे बिरामी राम्रो हुन्छन् तर उनीहरुलाई सीप सिकाई वौद्धिक क्षमता अनुसारको काम लगाउनु पर्दछ।

ग) कडा मानसिक रोग:

Bipolar Affective Disorder/बाईपोलर एफेक्टिभ डिसअर्डर- माथी वर्णन गरे जस्तै कहिले मेनिया हुने र कहिले डिप्रेसन देखिने रोगलाई बाईपोलर एफेक्टिभ डिसअर्डर भनिन्छ । मेनिया भई फेरि मेनिया दोहोरिए पनि त्यसलाई बाईपोलर एफेक्टिभ डिसअर्डर भनिन्छ। यो रोग चार देखि पाँच महिना बढ्ने र त्यसपछि निको हुने फेरि एक देखि दुई वर्षमा अर्को पटक उही समस्या देखिने हुन्छ।
Schizophrenia/सिजोफ्रेनिया- यो यस्तो रोग हो जसमा बिरामीलाई आफू बिरामी भएको थाहा हुँदैन। बिरामी एक्लै बस्दा कानमा आवाज आउँछ, बिरामी अरुसंग शंका गर्ने, संगत छाड्ने र एक्लै बस्ने, दैनिक काममा ध्यान नदिने, सफासुग्घर गर्न छाड्ने, घरबाट भाग्ने हुन्छ।

यो लेख डा. सिपी सेढाईले लेख्नुभएको हो। उहाँ हाल चितवन मेडिकल कलेज, भरतपुरमा नशा तथा मानसिक रोग विशेषज्ञ हुनुहुन्छ।