Sunday, May 19, 2013

Tools of the trade




This article is written by Dr. Swikrity Upadhyay (MD Pathology Resident at NAMS) and is published in 'The Kathmandu Post' on 19th May 2070.

"Whenever a doctor cannot do good, he must be kept from doing harm."  
—Hippocrates

A doctor without accessories is merely another layman. Even for a simple task like measuring temperature to confirm fever and prescribe paracetamol, the doctor requires a thermometer. Or for that matter, a ‘routine’ blood pressure recording requires a sphygmomanometer and a stethoscope. This is not to imply that doctors cannot be of any help without their tools. It simply means that they will be less productive and at times, even helpless.

Our government, for the past few years, has been actively trying to improve the general health condition of its people and also help the needy. Along the same lines, the government has enforced a compulsory two-year posting for MBBS doctors who have completed their degree under scholarships from the Ministry of Education to various remote areas of the country. Many attempted to escape this regulation, prompting the government to restrict the release of all legal documents to these doctors. Most new doctors are now compelled to complete the two-year posting before pursing permanent registration from the Nepal Medical Council. It is obviously a step in the right direction and for fresh doctors, it is an opportunity to help those in need while gaining practical knowledge in the process. For instance, a certified MBBS doctor alone can legally conduct a delivery, and with some additional training, can perform a Caesarian Section, simple operations like the removal of the appendix, hernia and hydrocele repair and can deal with various other medical and surgical conditions. It is an opportunity as well as a challenge for the fresh doctors. 

Despite commendable measures, it is still bewildering to see our government remain apathetic to the fact even skilled manpower requires proper equipment and facilities. Every health center with a medical doctor (Primary Health Care Centre and above) should be a properly equipped for safe deliveries. However, without appliances to handle difficult deliveries—whether instrumental or a Caesarian section—the doctor will be reduced to someone who writes out a referral slip to secondary and tertiary centres. A recent case in Mugu Hospital, where a 40-year-old female suffered through labour pains for five straight days at the district-level hospital under the care of a doctor, is not a random example but a routine scenario in hospitals outside the Kathmandu Valley. In such cases, doctors can try to tackle emergencies to the best of their knowledge but lacking proper aid equipment, they are severely constrained. Even the presence of a health assistant or a trained birth attendant during the aforementioned case would have brought about the same result—referral to a secondary or a tertiary centre—in the lack of proper equipment. 

Provisions for basic lab facilities, x-ray machines, skilled birth attendants, provisions for Caesarian sections and instrumental delivery, along with basic medications, at every primary health care centre in the country are enshrined in law. However, the government and the popular media are seem to concentrate simply on the absence of doctors and not the need to equip these health centers with proper equipment and facilities, as laid down in law. If patients at a remote village were taking paracetamol for fever and oral rehydration solutions for diarrhea years before the arrival of a medical doctor, the mere posting of the skilled professional, without equipping the health care centre or the doctor with proper equipment and facilities, will not yield any added benefit to the patients. The doctor should at least have basic lab facilities at their disposal to help diagnose the causes of fever and diarrhea, among the most common afflictions, so that they can better treat the patient. In the absence of such provisions, doctors are liable to over or under-diagnose a case once in a while, making them all the more vulnerable to accusations of malpractice and anger from the patient party, not to mention the discontentment that doctors can feel when they misdiagnose a patient.

The government has so far succeeded in deploying fresh medical doctors to various remote health centres across the country, proving that if it is focussed and gets its act together, it can achieve what it set out to do. Now, the same zeal and effort needs to be applied to equip all these health centres with the minimum necessary equipment and facilities. Once done, these deployed MBBS doctors will be in a better position to make the best use of their knowledge and expertise, helping the government to realise its ultimate goal of improving the general health condition of its people and providing exemplary medical care to all parts of the country. 




बाँकी पढ्नुहोस् >>

Friday, May 17, 2013

कान्तिपुर सम्पादकलाई खुलापत्र...


म्पादकज्यू,

 देशको सबैभन्दा लोकप्रिय दैनिक पत्रिका 'कान्तिपुर'मा केही समयदेखि स्वास्थ्य विषयका समाचारहरु विशेष महत्वका साथ छापिन थालेका छन् । त्यो कुरालाई धेरै राम्रो मान्नुपर्छ तर पनि २०७० जेठ १ मा आएको “डाक्टर नै औषधि कम्पनीको एजेन्ट भएपछि” भन्ने समाचारले धेरै भ्रम सिर्जना गरेकोले प्रतिक्रिया नलेखी बस्न सकिएन। सो समाचार सम्बन्धी मेरो धारणा यस प्रकार बुंदागत छ:

१. "ओमिप्राजोलले निको हुने रोगमा पेन्टाप्राजोलजस्ता कडा एन्टिबायोटिक प्रयोग गर्छन्" भनेर पाटन अस्पतालका डाक्टरलाई उध्रित गरी लेखिएकोमा सो 'पेन्टाप्राजोल' नामक औषधी कुनै कडा एन्टिबायोटिक नभएर “ग्यास्ट्राईटिस” जस्तो रोगको उपचारमा प्रयोग हुने औषधी रहेको जानकारी गराउन चाहन्छु। यसले पाटन अस्पतालका चिकित्सकको हवाला दिंदै सम्वाददाताले उक्त रिपोर्टमा आफ्नै व्यक्तिगत बुझाई पो राखेको हो कि भन्ने बुझिन्छ।

२. कुनै दुईवटा अस्पतालमा २ फरक डाक्टरले समान प्रक्रितिको विरामीलाई भिन्नाभिन्नै(कतै कम र कतै बढी औषधी)दिएको सम्बन्धमा के भन्न सकिन्छ भने बाहिर हेर्दा ज्वरो र खोकी मात्र देखिए पनि शारिरिक जांच र अरु टेस्टबाट मात्र उक्त विरामीको रोग पत्ता लाग्छ। ज्वरो र खोकी भएको विरामीलाई सामान्य रुघा यानी “कमन कोल्ड” भएको पाईएमा गरिने उपचार र स्वास नली तथा फोक्सोको संक्रमण पाईएमा गरिने उपचार कहिल्यै एउटै हुंदैन। तसर्थ अन्तर्राष्ट्रिय मैत्री बाल अस्पताल पुगेका ति ६ वर्षे बालकलाई सामान्य रुघा मात्र नभएर स्वास नली अथवा फोक्सोको ब्याक्टेरियल संक्रमण भएकोले समाचारमा भनिए जस्तो सिरप ब्रिकाबीएम, सिरप एलेग्रा, सिरप फ्लेक्सन र अगुमेन्टिन ट्याब्लेट आवश्यक परेरै  दिईएको पनि हुनसक्ने कुरालाई बंग्याएर डाक्टरलाई औषधी कम्पनीको एजेन्टको रुपमा प्रस्तुत गरिनु खेद जन्य कुरा हो।

३. औषधिसम्बन्धी जानकारले उक्त बालकलाई टाउको दुख्दा खाने आइवुप्रोफिन(Ibuprofen) युक्त 'फ्लेक्सन'को सट्टा प्यारासिटामोल(Paracetamol or acetaminophen) दिएको भए उपचार खर्च र औषधिको 'स्ट्रेस' घट्ने बताए भन्ने कुरामा आइवुप्रोफिनयुक्त 'फ्लेक्सन' प्यारासिटामोलको दांजोमा केही महंगो भएपनि विभिन्न अनुसन्धानबाट बच्चामा आउने ज्वरो घटाउन आइवुप्रोफिन र प्यारासिटामोलको सम्मिश्रण प्यारासिटामोल मात्रको दांजोमा विशेस प्रभावकारी देखिएको छ। औषधीसम्वन्धी उक्त जानकारलाई यो कुरा किन जानकारी नभएको, भेउ पाई साध्य छैन! हेर्नुस,
'Efficacy of standard doses of ibuprofen alone, alternating, and combined with acetaminophen for the treatment of febrile children.'

'Ibuprofen is more effective than paracetamol in lowering the temperature in febrile children.'

४. एक ठाउमा “व्यवसायी र डाक्टरहरू बोनस, मुनाफा, आकर्षक कमिसन र उपहारका कारण भारतीय औषधिको खपत धेरै रहेको अनौपचारिक कुराकानीमा बताउँछन्” लेखिएको छ। बोनस, मुनाफा, आकर्षक कमिसन र उपहार लिएकोले डाक्टर औषधि कम्पनीको एजेन्ट भएको हो कि भारतीय औषधि लेखेकोले एजेन्टको ट्याग झुण्ड्याईएको हो प्रष्ट भएन। गुणस्तरिय औषधीको उत्पादन गर्ने नेपाली कम्पनीहरुको औषधी मजाले डाक्टरहरुको प्रेस्क्रिप्सनमा परेकै छ। नेपालमै सबैखाले औषधीको उत्पादन नहुने भएकोले र अरु देशको दांजोमा भारतिय औषधी तुलनात्मक सस्तो पर्ने र सजिलै उपलब्ध पनि हुने हुनाले डाक्टरहरुले केही भारतिय औषधी लेखिराखेको अवस्थालाई किन नजरअन्दाज गरिएको? पुरै समाचार पढेपछि कतै रिपोर्टर नै कुनै नेपाली औषधी कम्पनिको एजेण्ट पो हो कि भन्ने शंका जोसुकैलाई पर्न जान्छ। नत्र औषधी पसलहरुलाई आकर्षक बोनस दिएर आफ्ना औषधी भिडाउन लगाउने नेपाली कम्पनी पनि यहां छन्। यो कुरा किन लुकाएको नि?

५. “भारतलगायत अन्य मुलुकमा डाक्टरले औषधिको ब्रान्ड नेम लेखेर बिरामीलाई सिफारिस गर्न नपाइने कानुनी प्रावधान छ।" "भारतमा जस्तो नेपालको कानुनले डाक्टरलाई 'जेनेरिक नेम' लेख्न बाध्य बनाएको छैन," उपभोक्ता हित संरक्षण मञ्चका महासचिव ज्योति बानियाँ भन्छन्। यो एकदमै सतही र हावा कुरा भयो। भारतमा कानुनले कहिलेदेखि डाक्टरलाई जेनेरिक नेम लेख्न बाध्य बनाएको हो स्पष्ट भएन। भारतमा जेनेरिक नाम मात्रै लेख्नुपर्छ भनि अभियान चलिरहेको तर कानुनिरुपमा नै वाध्यकारी बनाएको भनि हावा कुरा लेख्नु भनेको कान्तिपुरले आफ्नो विस्वसनियता गुमाउनु मात्र हो।

६. “सन् २००६मा औषधि व्यवस्था विभागकै अगुवाइमा भएको अध्ययनले नेपालमा सबैभन्दा बढी खपत हुने औषधिको सूचीमा एमोक्सिलिन, सिप्रोफ्लोक्सासिन र ओमिप्राजोल क्रमशः पहिलो, छैटौं र १४ औं नम्बरमा छ । सूचीमा भिटामिन दोस्रो नम्बरमा छ । यो तथ्यांकले डाक्टरले अनावश्यक रूपमा एन्टिबायोटिक र भिटामिन भिडाइरहेको देखाउँछ।" यो पढेपछि हांसो थाम्न सकिन। स्वास्थ्य बिट हेर्ने सम्वाददातालाई यति त पक्कै थाहा हुनुपर्ने हो कि बजारमा खपत हुने सबै औषधि डाक्टरले नै भिडाएको भन्ने हुदैन। अनावश्यक रूपमा एन्टिबायोटिक र भिटामिन डाक्टरले भिडाउछन् कि या अरु प्यारामेडिक्सले भिडाउछन् कि या ‘डाक्टरको प्रेस्क्रिप्सन विना दिन नपाईने’ भनेर औषधीमै लेखेको देख्दादेख्दै पनि विरामीको घरमा औषधी पसलबाटै यस्ता औषधी पुग्ने गरेको छ भन्ने सामान्य जानकारी पनि नहुनुले रिपोर्टरले फिल्डमा नगई रिपोर्ट तयार पारेको हो कि भन्ने प्रश्न चिन्ह खडा गराउंछ।

सम्पादक महोदय, स्वास्थ्य जस्तो संवेदनशिल विषयमा कलम चलाउंदा कलम चलाउनेलाई सो सम्बन्धि केही जानकारी हुनैपर्छ। यसरी हचुवाको भरमा समाचार दिंदै जाने हो भने कान्तिपुरको विश्वसनीयतामा खाडल आउने कुरामा म तपाईंलाई विश्वस्त पार्न चाहन्छु। कान्तिपुरको धेरै पुरानो पाठक र यसको शुभ चिन्तक भएकोले यस्तो कुरामा बेलैमा ध्यान दिनुहुन आग्रह गर्दै कान्तिपुर हाउसमा स्वास्थ्य सम्बन्धी पढेको पत्रकारलाई मात्र स्वास्थ्य बिटमा राख्नुहुन र स्वास्थ्य सम्बन्धी सम्पूर्ण समाचार “स्वास्थ्य-सम्पादक” नियुक्त गरी उनैबाट सम्पादन गराई प्रकाशित गर्नुहुन पनि सल्लाह सुझाब दिन चाहन्छु।

डा. दिपेन्द्र पाण्डे
बसुन्धरा, काठमाण्डौ

बाँकी पढ्नुहोस् >>

Sunday, May 12, 2013

विश्वास - अन्धविश्वास


मान्छेको विश्वास भनेको नि अचम्मको कुरा हो। हुन त जस्ले त्यो विश्वास लिएको हुन्छ उस्को लागि त त्यही नै सत्य हुन्छ, अझ कतीको विश्वास त यती गाढा हुन्छ कि जस्तो सुकै प्रमाण दिएपनी आफ्नो झुटो विश्वासबाट टसमस हुँदैनन्। शायद यो विश्वास हामी जुन बातावरणमा हुर्कन्छौं, जुन संस्कारमा बढ्छौं त्यसबाट विस्तारै विकसित हुँदै आएको हुन्छ र यो रातारात परिवर्तन हुँदैन र गर्ने दुस्साहस नि गर्नु हुँदैन। स्वास्थ्य सम्बन्धी पनि हाम्रो समाजमा यस्ता थुप्रै विश्वासहरु व्याप्त छन्। कती त सत्य होलान्, आधुनिक चिकित्साले नि प्रमाणित गरेको, कती गर्न बाँकी भने कती गलत भनेर सावित गरेको। तैपनी आधुनिक, शिक्षित हुँदैगएको हाम्रो समाजले तिनलाई छोड्न सकेको छैन। यो हाम्रो मात्र हैन हरेक समाजको गुण/ अवगुण हो।

ज्वरो आएको बेलामा भात खान नहुने - सोझो रुपमा सोच्ने हो भने नि भात नि चामलले बन्ने जाउलो नि चामलले बन्ने। तर "ज्वरो आ'को बेलामा भात खान हुन्छ" भन्यो भने विरामीका आफन्तले खाउला जस्तो गरेर हेर्छन्। के नहुने कुरा गरेर मेरो विरामीलाई झन नराम्रो गर्न लाग्यो भने जस्तो लाग्ने गरेर हेर्छन्।

टाइफाईड भ'को बेलामा मासु खान नहुने - मेडिकल साइन्सको किताबमा त कतै यस्तो लेखेको छैन। झन यस्तो बेलामा बढी मात्रामा प्रोटिन भएको खाना खानुपर्छ भनेको छ। तर हामी यस्तै सुन्दै, गर्दै हुर्केका हौं र हामीमा यस्तो बेला मासु खायो भने खराब गर्छ भन्ने डर भित्रसम्म गढेको छ। म आँफैलाई टाइफाईड भ'को बेलामा पनि "यस्तो बेलामा मासु खायो भने आन्द्रामा प्वाल पर्छ" भनेर घरमा खान दिनुभएन। र म यो भित्रसम्म गढेको विश्वासलाई च्यालेन्ज गर्ने दुस्साहस नगरी ठुलाको मन राख्न चुपचाप मानें।

जान्नेहरुप्रतीको विश्वास - हात हेर्ने, चिना हेर्नेहरुको पनि हाम्रो समाजमा ठुलो विश्वास छ, जस्लाई चेन्ज गर्न सानोतिनो च्यालेन्जले सकिदैन। मान्छेहरु स्वास्थ्य सम्बन्धी समस्या लिएर नि त्यस्ता जान्नेहरु कहाँ जान्छन् र ति प्राय: घरको मूल देउता रिसा'को, कतातिरको दशा लागेको, कस्को आँखा लागेको जस्ता कुनै न कुनै डायग्नोसिस बनाइहाल्छन् पनि र आफ्नै किसिमको उपचार पनि गर्छन्। अल्लि अघी एक दिन मेरो ममीको आँखामा धुलो वा केही पसेर बिझा'को जस्तो भ'को थ्यो, पछी एक्छिनमा त्यो बढेर एकदम गार्हो भएर चक्कर लाग्ने, पसिना आउने, छोपेको जस्तो हुने भयो भनेर आत्तिनु भयो। मलाई थाहा थियो त्यो आँखाको धुलोले गरेर बढी दुखाइ भई डरको कारणले सिम्पेथेटिक सिस्टमको ओभर एक्टिभिटीले गर्दा त्यसो भएको भनेर। अलिकती शान्त भएको भए त्यो विस्तारै ठीक हुन्थ्यो होला। ममीले आत्तिएर "लौ, मलाई केले समायो, छोप्यो" भनेर "त्यो अगाडिको बाजेलाई बोलाएर ल्या त" भन्नुभो। घरअगाडीको एउटा बाजेले फुक्ने, मन्छाउने गर्नुहुन्थ्यो। ममीको त्यो विश्वासलाई मैले केइ नि विरोध नगरि त्यो बाजेलाई बोलाएर ल्याएँ, उहाले खरानी ल्याएर एक्छिन फुक्नुभयो, कतातिरको के लाग्या रैछ भन्नुभो, ममी एक्छिन आरामले सुत्नुभो अनी सब ठीक भो।

समाजमा व्याप्त यस्ता विश्वासहरुलाई सिधै नराम्रो भन्दिन म। यदी बेफाईदा गर्दैन भने यस्ता विश्वास चाहे त्यो अविश्वास नै किन नहोस् मान्नुमा म त केइ नराम्रो देख्दिनँ। विश्वासमै अडेको संसार त हो।
मान्छेहरु यस्तामा प्राय: मेडिकल साइन्सले पत्ता लगाउन नसकेको रोगहरु, अचानक आइपरेका स्वास्थ्य समस्याहरु, अनी मानसिक समस्याहरु लिएर जान्छन्, कती ठीक पनि हुन्छन्, कती त्यस्तामा जाँदाजाँदा उपचारको अमुल्य समय गुमाउछन् र पछी बिग्रिसकेको बेलामा अस्पताल लगेर विरामी नि।

विरामीको उपचारमा विश्वासको ठुलो भूमिका हुन्छ, मेरो राम्रो उपचार हुँदैछ, म ठीक हुन्छु भन्ने विश्वासले नि रोग ठीक हुनुमा धेरै ठुलो असर पारेको हुन्छ। र यो विश्वास दिलाउन हामी मेडिकल डाक्टरहरुभन्दा धामी, झाँक्री र गुरुजीहरु बढी चुस्त हुन्छन्। किनकी हामीले भनेको कुरा, गरेको उपचार, लागेको रोगको प्रकृति उनिहरुले आधाभन्दा बढी बुझ्दैनन् उनिहरु। भने धामीझाँक्रीले समाजमा जुन विश्वास व्याप्त छ त्यसबाट समस्या भएको भनी यही चलेको चलनबाट उपचार नि गर्छन्। अनी विचरा उनिहरु बुझ्ने कुराको पछी लाग्ने कि नबुझ्ने 'एलियन' कुराको पछी?

एकजना गाउँतिरको मान्छेको मुख बांगो भ'को थियो। पहिले नराम्रोसँग कान दुखेर पछी विस्तारै मुख चलाऊन नि गाह्रो हुने, आँखा बन्द गर्न नमिल्ने भएर एकातिरको मुख नै बांगो भो रे। अस्पतालमा देखाएर केही औषधी उपचार नि गरे त्यै नि खासै ठीक भएन अनी पछी जान्नेलाई देखाउदा कुलदेउता रिसाएर यस्तो भ'को भनेछ। उन्ले करिब १-२ लाख खर्च गरेर ठुलाठुला गुरुहरु बोलाएर भव्य पूजा आयोजना गरे र केही हफ्तामा उन्को समस्या ठीक भो। समस्या सुन्ने वित्तिकै कुनै पनि मेडिकल पर्सनले भन्न सक्छ कि त्यो फेसियल नर्भ/ Facial Nerve को भाईरल सन्क्रमण वा केइ कारणले उक्त स्नायुले काम नगर्ने रोग (Bell's Palsy/ बेल्स पाल्सी) भ'को थियो भनेर। जुन ३-४ हफ्तामा ठीक भएर जान्छ। उपचार गर्ने डाक्टरले उन्लाई बुझाउन सकेनन् वा उन्को विश्वास जित्न सकेनन्, उन्ले रिसाउदै नरिसाएको कुल देउता खुशी पार्न त्यत्रो रकम खर्चे।

हाम्रो समाजमा यस्तै धेरै उदाहरण पाईन्छन् विश्वास, अन्धविश्वासको कारणले समयको, पैसाको र कती बेला त ज्यानको क्षति भएको। त्यस्तो बेलामा चै यस्ता सबैखाले अन्धविश्वासलाई उखेलेर फाल्नुपर्छ जस्तो लाग्छ। तर यस्तो विश्वास भएको कोहीसँग कुरा गरेर हेर्नसक्नुहुन्छ यि र यस्ता विश्वासको जरा कति गहिरो र दरो छ भनेर। यस्तो बेलामा मलाई हाम्रो साइक्याट्रीको सरले सुनाउनुभ'को कथा जहिल्यै याद आउछ।

कहिल्यै तर्बुजा नदेखेको एउटा गाउँ थियो रे। एकदिन कस्ले कहाँबाट बाटोको बिच चोकमा एउटा तर्बुजा राख्देछ रे। सबजना अचम्म माने, के हो के हो, मान्छे अनुसारको कुरा भयो त्यहा। कतिले भगवानको प्रसाद भने कतिले कहिल्यै नदेखेको यो त राक्षसको फल हो, प्रेतआत्माले राखेको कुनै स्राप लाग्ने कुरा हो भने। कतिले अनिस्टको संकेत भनी खुब डराए, कति अब पृथ्वीको अन्त्य हुने भो भन्दै हल्ला गरे। एकजना टुरिस्ट यो सब हेरिरहेका थिए, उन्लाई थाहा थियो त्यो तर्बुजा भनेर। उन्ले "यो एउटा फल हो, अरु केही नि होइन" भनेर बुझाउन खोजे। तर त्यो चिन्नु न जान्नुको मान्छेले भनेको भरमा वर्षौ देखीको भगवान, भुतप्रतीको विश्वास सजिलै कहाँ छुट्थ्यो र। अनी उन्ले अब त अत्ती भो भनेर "ल हेर्नुस्, यो खाने फल हो" भनेर चक्कुले काटेर मजाले कपाकप खाइदिए। सबै जना जिल्लै। तर त्यसपछी भिडमा कसैले त्यस्तो राक्षसको फल नि खान सक्ने यो त झन ठुलो राक्षस रहेछ, यस्लाई त मार्नुपर्छ भने। हुलमा सबैले हो हो भने र आखिरमा ढुङ्गैढुङाले हानेर उन्को हत्या गरे।

अन्धविश्वासलाई मेट्ने भनेर क्रान्तिकारी पारामा लिडेढिपी गरेर विश्वासको गहिराइ ननापी रातारात परिवर्तनको आगो बाल्न खोज्नु नि ठीक हुन्न। आशा छ, हामी विस्तारै, तर नियमित रुपमा परिवर्तनको लागि अघी बढी रहनेछौँ। स्वास्थ्य सम्बन्धी तथा अन्य पनि धेरै अन्धविश्वासहरु हटाउन सक्नेछौं।।
बाँकी पढ्नुहोस् >>

Wednesday, May 1, 2013

मेडिकल साइन्सका केही कुराहरु..

शुक्रबारको इमर्जेन्सीको नाइट ड्युटी सकाएर शनिबारको कान्तिपुर बोकेर म कोठामा पुगेको थिएँ। ट्विटर खोलेको ब्रजेशदाई@brazeshk को "आज कान्तिपुर कोसेलीमा मेरो अनुभूति - मन नपरेका साथीहरू" भन्ने ट्विट देखेँ। खाना खाएर ढल्किदै पढ्न बसेको केही हरफ पढेपछी र लेखको तस्बिर देखेपछी उहाँका केही दिन अघीका ट्विटहरु याद आए। घुँडा दुखेको भन्ने थाहा पाएको थिएँ, दाईको बैशाखी टेकेरै हिंड्नुपर्ने भएछ। दाईलाई यहीबाट शिघ्र स्वास्थ्यलाभको कामना। लेखको अन्ततिरका केही वाक्यहरुले भने मेरो पोस्टड्युटीमा सुत्ने प्लान नै चेन्ज गरिदियो। अनी बसें यो लेख लेख्न।

"मलाई जाँच गर्ने पहिलो डक्टरले नै त्यो एमआरआई गराएको भए..." "मलाई जाच्ने डक्टरहरुले पनि सकेसम्म अन्दाजको भरमा यो होला र त्यो होला भनेर विरामीमाथी प्रयोग नगरेको भए, औषधी नखुवाएको भए, युरिक एसिड हो कि भनेर सुरुमै जाँच गरिदिएको भए मैले विनाकारण सात दिनसम्म बाथको औषधी खानुपर्दैनथ्यो।"

केही हप्ता अघी मैले कृष्ण धारावासीजीको 'पाण्डुलिपी' पढिसकेर फेसबुकमा एउटा स्टाटस लेखेको थिएँ - "परिणाम सोचेजस्तो नआउँदा फर्केर हेरेमा जहिल्यै गल्ती र भूल मात्रै देखिन्छ। तर के था त्यतिबेला गर्नसकिने त्यती नै थियो कि, त्यही नै ठीक ‘थ्यो कि।"

यो लेख वहाँहरुप्रती व्यक्तिगतरुपमा लक्षित भने छैन, धेरै पहिले देखी यो बिषयमा लेख्ने भनेर आईरहेको मेरो सोचलाई लास्ट पुस दिने काम गर्योप, ब्रजेश दाईको त्यो लेखले। यी दुवै ठाउँमा गल्ती भएन होलान् भनेर म भन्दिनँ तर मैले देखेको कुरा चाँही रिजल्ट आफुले सोचेको जस्तो भएन भने हामी जहिले नि फर्केर विचार गर्छौं र कही न कही यो गल्ती भयो, त्यो गल्ती भयो, यस्ले गल्ती गर्यो , त्यस्ले गल्ती गर्यो  भन्ने ठाउँ भेट्टाइहाल्छौँ। मैले भन्न खोजेको चै - "के थाहा त्यो सुरुको अवस्थामा त्यही गर्नु नै ठीक थियो कि? चाल्नसकिने सबैभन्दा राम्रो कदम त्यही मात्र पो थियो कि?"

मेडिकल प्राक्टिसमा कोही पनि शतप्रतिशत यकिनका साथ रोग पत्ता लगाएर मात्र उपचार थाल्छु भनेर चल्न सक्दैन। किनकी सुरुको अवस्थामा जाँचहरुमा केही पनि नदेखिन सक्छ किनभने रोग नै सुरुवातको अवस्थामा हुन्छ, जती बेला जस्तै जाँचले पनि रोग नभेट्टाउन सक्छ। अर्को कुरा, सुरुको अवस्थामा विरामीको समस्या सामान्य खालको छ भने कसैले पनि ठुलो रोग होला भनेर सोच्दैन, यो ह्युमन नेचर हो, जुन मेडिकल प्राक्टिसमा धेरै काम लाग्छ र यो धेरै ईकोनोमिकल पनि हुन्छ। अनी अर्को कुरा, विरामीको समस्या सुनेर, क्लिनिकल जाँच (रगत, पिसाब, एक्सरे जस्ता जाँच होइन कि डक्टरले गर्ने जाँच) गरेर आफ्नो क्लिनिकल ज्ञान र अनुभव, अनी रोगहरुको ईपिडेमियोलोजीको आधारमा के रोग हुनसक्छ भन्ने लगभग अनुमान गरेर नि औषधी चलाऊन सकिन्छ। त्यस्लाई साधारण भाषामा 'अन्दाज' मा वा कैलेकाही 'हचुवा'मा उपचार गरेको भन्ने नि गरिन्छ तर त्यो वास्तवमा 'क्लिनिकल डायग्नोसिस/Clinical Diagnosis' हो, जुन सामान्य अन्दाज भन्दा धेरै प्रतिशत ठीक हुन्छ।

'माथिका यी दुई घटनाले नै यस्लाई त कत्ती सार्हो चित्त दुखेछ कि क्या हो, यत्रो लेख नै लेख्नुपर्ने' भन्ने नि धेरैले सोच्नुहोला। तर मैले धेरै अघीदेखी यो कुराहरु भोगीआएको, सुन्दै आएको हुँ। मलाई लागेको कुरा चै हामी धेरै नन-मेडिकल मान्छेहरुमा मेडिकल प्राक्टिसमा कसरी विरामी हेरिन्छ, कसरी रोग पत्ता लगाइन्छ, कसरी उपचार गरिन्छ भन्ने कुराको हल्का नि ज्ञान नभएको जस्तो लाग्छ। त्यसैले हामी मेडिकल साइन्सबाट चमत्कारको आशा गर्छौ, गल्ती हुनसक्दैन, हुनैहुदैन भनेर सोच्छौ, जुन असम्भव जस्तै छ। यसो भनेर मैले जानीजानी गल्ती गर्न पाउनुपर्छ, गल्ती गर्नेलाई छुट दिनुपर्छ भनेको हैन। गल्ती गरेको हो भने, लापर्वाही नै गरेको रैछ भने त्यो अवश्य दण्डित हुनुपर्छ। तर मैले भन्न खोजेको मेडिकल साइन्सको लिमिटेसनको कुरा हो, जुन मेडिकल प्राक्टिस गर्नेहरुलाई थाहा हुन्छ तर त्यो सर्भिस लिने सामान्यलाई अन्दाजा नै हुँदैन। त्यसैले त्यो बारेमा केही कुरा शेयर गर्न खोजेको हुँ।

कुनै पनि समस्या लिएर विरामी डक्टरकोमा गएपछी डक्टरले उस्को समस्याको बारेमा सक्दो जानकारी लिन्छन्। कतिलाई "यो चाहिदो नचाहिंदो के सोधेर बसेको होला, खुरुखुरु औषधी नलेखेर" भन्ने नि लाग्न सक्छ। कतीले "के भएर आउनुभो" भन्दा "तपाईं डक्टर, तपाईंलाई पो थाहा हुनुपर्ने नि" भन्छन्। तर मेडिकल साइन्समा 'हिस्ट्री/History' भनेर भनिने यी प्रश्न र यिनका उत्तर जत्तिको महत्वपूर्ण कुरा केही पनि हुँदैन। विरामीको समस्याका बारेमा बढी भन्दा बढी जानकारी लिनाले रोग पत्ता लगाउन धेरै मद्दत पुर्या उनुका साथै रोगको मात्र नभै विरामीका बारेमा पनि जानकारी लिन सहयोग गर्छ जस्ले डक्टर-विरामीको सम्बन्ध सुमधुर बनाउछ। अनी प्रश्नहरुको कती लामो लिस्ट सोध्ने भन्ने कुरा समस्या तुरुन्तै उपचार गर्नुपर्ने इमर्जेन्सी हो या साधारण हो भन्ने कुराले मात्रै निर्धारण गर्दैन बरु डक्टर कत्तीको अनुभवी छ, विरामीको चाप कत्तीको छ, डक्टर र विरामीलाई कत्तीको हतार छ जस्ता कुराले असर गर्छ। विरामीको समस्याको बारेमा जानकारी लिएपछी डक्टरले विरामीको नाडीको चालको गती, रक्तचाप लिने देखी लिएर पेट, छाती आदी जाच्ने विभिन्न क्लिनिकल जाँचहरु गर्छन्। यी कुराहरुले विरामीको समस्या सुन्नबाट शुरु भएको रोग पत्ता जासुसको जस्तो काममा धेरै मद्दत मिल्छ।

उदाहरणको लागि ज्वरो आउने र पेट दुख्ने समस्या भएर कुनै विरामी आएमा त्यस्का हजार कारण हुनसक्छन्, सबैका लागि ल्याब जाँच गर्नु, सबैका लागि औषधी गर्नु सम्भव नि हुँदैन, ठीक पनि होइन। अनी त्यससँग भएका र नभएका अरु लक्षणहरुको बारेमा सोधेर, क्लिनिकल जाँच गरेर हुनसक्ने रोगको लिस्टलाई सकेसम्म कम गरिन्छ र बाँकी लिस्टबाट नि रोगको बारेमा निर्क्योलमा पुग्न ल्याब जाँचहरु, एक्सरे, सिटीस्क्यान गर्ने गरिन्छ। हुनसक्ने रोगहरुको त्यस्तो लिस्टलाई ‘डिफ्रेन्सियल डायग्नोसिस’ भनिन्छ। र सबैभन्दा सम्भाव्य डायग्नोसिसलाई ‘प्रोभिजनल वा वर्किङ डायग्नोसिस’ भनिन्छ। युरोप अमेरिकातिर सुरुमा आउने वित्तिकै सिटीस्क्यान र एमआरआई गरिन्छ होला तर हाम्रो जस्तो देशमा क्लिनिकल डायग्नोसिस गरेर साधारण जाँचबाट सुरु नगरि कोही नि सिधै त्यस्ता महंगा जाँचहरुमा हाम्फाल्दैन। विरामीको तर्फबाट प्रेसर आएन भने वा कमिसनको खेल भएन भने।। 

जुनसुकै डक्टरकोमा जानुस्, हातखुट्टा, जोर्नी दुखेर आएको विरामीलाई, यदी न्युरोलोजिकल साइन(क्लिनिकल जाँचमा स्नायुको गडबडीको जस्तो भेटिएन भने)छैन भने शुरुमा पेनकिलर र आरामको लागि भनिन्छ र गर्नैपर्ने जस्तो देखिएमा मात्र एक्सरे गरिन्छ तर शुरुमै एमआरआई त शायदै गरिन्छ होला। कुनै पनि समस्या लिएर विरामी आउँदा शुरुमा ‘कमन’ कुरा सोचिन्छ। माथिल्लो पेट दुखेर आएको छ भने ‘ग्यस्ट्राइटिस’ सोचिन्छ, दाँयापट्टी तल पेट दुखेको छ भने ‘एपेन्डिसाइटिस’ सोचिन्छ, लामो समयदेखी ज्वरो आउने खोकी लाग्ने छ भने ‘टिबी’ सोचिन्छ। किनकी मेडिसिनमा एउटा भनाइ छ- Uncommon symptoms of common diseases are more common than common symptoms of uncommon diseases. अनी अर्को कुरा, जस्तोसुकै समस्या होस् विरामीको ज्यान जानसक्ने रोगहरु छुट्नुहुदैन। जस्तो छाती दुखेकोलाई साधारण ग्यासले दुखेको भनेर मात्र बस्न मिल्दैन, हार्टएट्याक हो कि भनेर ईसीजी गराउनु पर्छ। पेट दुख्ने समस्यामा सधैं ग्यास्ट्राइटिस मात्र भन्न मिल्दैन, आन्द्रामा प्वाल परेको नि हुनसक्छ। रोग पत्ता लगाउने र उपचार गर्ने यो तरिका १००% सही भन्न त मिल्दैन तर धेरै सहि, उपयोगी, इकोनोमिकल र दुनियाँभरका स्वास्थ्यकर्मीहरुले मानेको तरिका हो।

पछी फर्केर हेर्दा शुरुमै यो गरेको भए, त्यो गरेको भए, यो औषधी चला'को भए; यत्ती चाडो रोग पत्ता लाग्थ्यो, मेरो रोग निको हुन्थ्यो, विरामीले यत्रो सास्ती त पाउथेन वा विरामीको ज्यान बच्न सक्थ्यो भन्न सजिलो हुन्छ तर डक्टर भगवान वा ज्योतिषी होइन सुरुकै बेलामा पछी यो हुनसक्छ भनेर भविश्यवाणी गर्नसक्ने। शायद मेडिकल सिरियल 'हाउस एमडी'का पर्फेक्ट डायग्नोसियन डा. हाउसले नि त्यसो भन्न सक्दैनन्। कसैले सुनाउछन् कि "डक्टरले मलाई १ महिना नि बाच्दैन भनेको २ वर्ष भैसक्यो म अझै ठीक छु, त्यसैले मलाई डक्टरहरुको विश्वासै लाग्दैन।" वास्तवमा भन्दा कुनै पनि डक्टरले विरामीको आयु तोक्न सक्दैन, मेडिकल साइन्सले उस्लाई त्यो सिकाएको हुँदैन। यस्मा त भएका अध्ययन अनुसन्धानका आधारमा "यो रोगको यो स्टेजमा भएका यती प्रतिशत विरामी यती वर्ष बाँचेको पाइएको छ" भन्ने मात्रै हुन्छ। यही विरामी यती दिनको पाहुना हो भनेर कसैले भन्छ भने त्यो गलत प्राक्टिस हो।

मलाई कैलेकाही डक्टरको काम जासुसको जस्तो लाग्छ। कुनै घटना भएपछी जासुसलाई बोलाइएजस्तो स्वास्थ्यमा केइ समस्या देखिए डक्टरकोमा कन्सल्ट गरिन्छ। अनी शुरु हुन्छ, दोषी पत्ता लगाउने खेल। सयौं चोर, अपराधीहरुको भिडबाट सकेसम्म छिटो, भरपर्दो तरिकाले आफ्नो विरामीलाई परेको समस्याको दोषी पत्ता लगाउन डक्टरलाई सहयोग गर्छन् उनका साथीहरु - विरामीसँग गरिएका समस्या सम्बधी प्रश्नउत्तर, क्लिनिकल जाँच, ल्याब जाँचहरु, रेडियोलोजिकल जाँचहरु (एक्सरे, सिटी, एमआरआई आदी)ले। कती घटनामा दोषी ठ्याक्कै पत्ता लाग्छ, कतीमा दुईतिन जनामा यो हो कि त्यो हो हुन्छ, कतीमा लाख प्रयास गर्दा नि अपराधी भेटिदैन, कतीमा दोषी पत्ता लागे पनि घटना यती अघी बढीसकेको हुन्छ कि हामी विरामी बचाउन असमर्थ हुन्छौ। किनकी मेडिकल साइन्सको नि आफ्नै लिमिटेसन हुन्छन्, जुन तपाईं हामी डक्टर, विरामी र विरामीका परिवारले थाहा पाउनैपर्छ र नचाहदा नचाहदै पनि मान्नैपर्छ।

तर क्राइम जासुसी र मेडिकल प्राक्टिसमा एउटा ठुलो फरक छ, त्यो के हो तपाईंहरुलाई थाहा छ? त्यो हो, मेडिकल प्राक्टिसमा डक्टरले मानविय सम्वेदना, भावनाको नि ख्याल राख्नुपर्छ। हिजोआज स्वास्थ्य क्षेत्र अती नै सम्वेदनशिल बन्दै गैर'को, डक्टर, नर्सको लापर्वाही बढी रहेको, दिनप्रतिदिन अस्पताल तोडफोड, स्वास्थ्यकर्मी माथि हातपात भैर'को सुन्नमा आउछन्। तर मलाई लाग्छ हाम्रो स्वास्थ्य क्षेत्रमा यस्ता लापर्वाही(साच्चै भएका र नाम दिईएका)का घटनाहरु पहिले देखी नै भैरहेका हुन्। अहिले मात्र मान्छेको चेतनाको स्तर बढेर, सुचना, संचारको बिकास भएर यी कुरा बाहिर आएका हुन्। तर चेतनाको ठाउँ अल्पज्ञानले ओगटेपछी, सुचनाको नाममा 'बायस' भएर समाचार लेखेपछी सबेदनशिल बन्दै गएको यस्को सम्बेदनशीलताको भारी स्वास्थ्यकर्मीको काँधमा मात्र पर्न आउछ, जुन उस्ले बोक्नै सक्दैन। 

त्यसैले अन्तमा यती मात्रै- 

स्वास्थ्य सम्बेदनशील क्षेत्र हो र यस्को बारेमा लेख्दा, विचार राख्दा, निर्णय गर्दा सबैले सम्बेदनशील हुनु जरुरी छ, स्वास्थ्यकर्मी, स्वास्थ्य सेवाग्राही, सामान्य जनता र उस्को निर्णय विचारमा प्रतक्ष्य असर पार्ने संचारकर्मीहरु सबैले। हाम्रा नि लिमिटेसनहरु छन्, हामीले नि उपलब्ध तरिका, प्रविधी, ज्ञानको सहाराले नै तपाईंहरुको रोग पत्ता लगाइ उपचार गर्ने हो न कि कुनै जादु वा दैवी शक्ति। यस्को लागि हामीलाई तपाईंहरुको सहयोग नभै हुन्न। 

बाँकी पढ्नुहोस् >>